Буруу тогтолцоо гэж юуг хэлээд байна?

Манай нийгмийн тогтолцоо буруу байгаа талаар сvvлийн vед амтай болгон ярьдаг боллоо. Нэгэнт би ч бас амтайгийн нэг болохоор тогтолцооны гажигийн тухай байнга ярьдаг. Гэтэл тогтолцоо гэж юугаа хэлээд байгаа, тэр нь тэр чигээрээ буруу юм уу, зарим хэсэг нь болохгvй байгаа юм уу?

Ерєєсєє тєвлєрсєн тєлєвлєгєєт эдийн засаг нь дээр байж уу? Эсвэл Монголд ардчилсан тєрийн систем тохирохгvй байгаа юм уу? Эс бєгєєс парламентын тогтолцоо хэрэггvй, Ерєнхийлєгчийн тогтолцоог одоо сонгоод нэг азаа vзэх тухай ярьж байна уу? Хаантай болсон нь дээр гээд байгаа юм уу? Цэргийн дэглэм тогтоох уу? Хятадыг дуурайх уу?

2001 онд хийсэн нийтийн саналын судалгаанаас vзэхэд монголчуудын бараг 90 хувь нь 1990 онд хийсэн нийгмийн болон тєрийн ардчилсан сонголтыг зєв болсон гэж vздэг юм байна. Ингэхээр ардчилсан тогтол­цоо нь хvн тєрєлхтний туршлагаар батлагдсан хамгийн сайн зам тєдийгvй манай ард тvмэн энэ замаар орсныгоо зєв гэж vздэг, сонголтдоо сэтгэл ханамжтай байдаг юм байна гэж харагдаж байна. Ерєєсєє ч ардчилсан бус тогтолцоо манайд хэрэгжих гадаад болон дотоод нєхцєл нэгэнт vгvй болсон. Хятад, Казахстан, Дундад Азийн орнуудад тогтож буй бvтэн болон хагас дектатурын системийг хvн Монголын хvн амын дийлэнх нь хvлээж авахгvйгээс гадна єдгєє тийм тогтоцыг буй болгоод бариад явж чадах бvлэглэл, хvчин нэг ч байхгvй. Нєгєєтэйгvvр ийм юм болдог юм гэхэд гадаад талаасаа дэмжлэг vгvй болох ба хєршvvдээс єєрєєр vvнд талархах газар vгvй тул ирээдvйн стратегийн аюулгvй байдал тун ч хєєрхийлєлттэй болох буй заа.

Ерєєсєє 1990 онд монголчууд шилжилтийн хамгийн хvнд хувилбарыг сонгож авсан. Нийгэм эдийн засгийн хавсарсан шилжилт хийсэн тєдийгvй шилжилт хийж буй 40 орчим улс дотроос зєвхєн Монгол, Унгар хоёр тєрийн парламентат хэлбэрийг нь шууд сонгосон билээ. Энэ сонголт илvv хvнд, илvv зvдэргээтэй, гэхдээ илvv баталгаатай суурь нь сайн тавигддаг болохыг хvний иргэншлийн сvvлийн олон жилийн туршлага харуулсан. Єнгєрсєн хорь шахам жилийн хугацаанд монголчууд шилжилт хийхдээ vй тvмэн алдаа гаргасан боловч дундаж наслалт 68 болон нэмэгдсэн, нэг хvртэл насны хvvхдийн эндэгдэл бараг гурав дахин буурсан, єдєрт хэрэглэж буй хvнсний илчлэг 2600 к.кал, дундаж сарын цалин зургаан доллараас 100 орчим доллар болон єсчээ. Нийгмийн болон тєрийн систем асар том дэвшилд хvрч, ДНБ-ий 80 орчим хувийг хувийн хэвшлийнхэн vйлдвэрлэж, иргэд єєрийн итгэл vнэмшилтэй байх тєдийгvй тvvнээ бvрнээ илэрхийлэх баталгаат эрхтэй боллоо. Улаанбаатар 1990 онд 3 мянган автомашин, тvvний дотор 100 хувийн автомашинтай байсан бол єдгєє энэ тоо 100 мянгад хvрч, зєвхєн гар утас хэрэглэгчдийн тоо 600 мянга даваад байна. 16 мянган оюутантай байсан бол єдгєє бараг 120 мянга хvрч байна. Хичнээн бараан сvvдэртэй байгаад манай нийгэм эрчимтэй урагшлан хєгжиж байна. Хєрш орны эрчимт хєгжил, газрын баялаг, чєлєєт зах зээлийн тогтоц, иргэдийн єєрсдєє хийх чєлєєт сонголт-эрх чєлєє гэсэн гурав дєрвєн гол хvчин зvйл энэ хурдан урагшлалтын гол мотор болж байгаа юм. ДНБ-ий єсєлт сvvлийн vед 10 хувьд хvрч энэ vзvvлэлт ойрын хэдэн жилдээ хадгалагдах бололцоо буй боллоо. Дэлхийн эдийн засагт гарч буй сvvлийн vеийн гэнэтийн єєрчлєлтvvд Монголд ашигтайгаар тусаж, чухам л єдгєє тэрбумаараа долларын хєрєнгє оруулалт, тvvнийг дагасан аварга дэд бvтцvvд буй болох тvvхэн шанс бодит болов. Єдгєє Монголын ДНБ-ий хэмжээ хоёр тэрбум долларт дєхєж буй ба таатай нєхцєл бvрэлдсэнээр энэ тоо ойрын хэдхэн жилд хэд дахин нэмэгдэн монголын дундаж иргэнд ногдох ДНБ-ий хэмжээ дэлхийн дунджид хvрэх бололцоо харагдаж байна.

Гэвч нийгэм дэх баян ядуугийн ялгаа улам ихсэж, иргэдийн урам хугарах, амьдарч буй нийгмийнхээ тогтоц механизмд санаа алдрах явдал улам их болж байна. Энэ бол манайд vйлчилж байгаа нийгмийн харилцааг зохицуулах хуулиуд vvргээ гvйцэтгэж чадахгvй, яаж ч тайлбарлагдаж болдог, нэг нь нєгєєгєє vгvйсгэдэгт оршино. Эртний Ромд “тодорхойгvй хууль байснаас огт хуульгvй нь дээр” гэсэн анхааруулга бvх хуулиудын орой дээр vндсэн зарчим болон тогтдог байжээ. Манайд харин ихэнх хууль болгоноос олон заалт нь эргээд Vндсэн хуулиа зєрчсєн байдаг. Би л лав тогтоцын гажиг гэхдээ чухам энэ нийгмийг зохицуулж буй хуулиудын зєрчлийг нэрлэдэг. Гар утас хулгай хийсэн хvvхэд 12 жилээр заагддаг, улсаа тоносон хvн Хєдєл­мєрийн баатар болдог буюу бусдыг болгодог чухам энэ байдал чинь тогтоцын гажиг биш vv? Нийгмээс ядуу давхаргадаа єгч буй тусламжийн 70 хувь нь эзэндээ очдоггvй чинь тогтолцооны гажиг биш vv? Тєрийн институцvvдийг ажиллуулах хvмvvсийг чадамжаар нь биш, аль луйврын бvлэгт хамаарч байгаагаар нь шалгаруулдаг нь тогтоцын гажиг биш гэж vv? Нийгмийн менежмент хийх хvмvvсийг ард тvмний хvсэл эрмэлзлэлээр сонгон шалгаруулдаг гэх авч ачир дээрээ аль шилдэг хулгайч, шигшээ худалчийг нь сонгон шалгаруулдаг механизм vйлчилж байгаа нь тогтолцооны гажиг биш гэж vv. Сайн механизмыг хууль буй болгодог. Гэтэл бидэнд механизм муу байх тусмаа сайн гэсэн зарчим vйлчилж байгааг тогтолцооны гажиг гэхээс єєрєєр юу гэх юм бэ?

Манай иргэдийн дийлэнх нь муу хvмvvсийг зайлуулж сайн хvнтэй болоод жаргах мєрєєдєлд автдаг. Vнэндээ энэ бол хуурамч мєрєєдєл юм. Гэтэл сvvлийн vед манайд байгаа болгон тэр чигээрээ муу учраас орвонгоор нь бужигнуулах vзэл суртал газар авч эхэллээ. Большеви­кууд Орост тєрийн эрх авуутаа хєрєнгєтний барьсан тємєр замыг хуу татаж аваад оронд нь ажилчин ангийн тємєр зам тавьж эхэлсэн юм гэнэлээ, тэрэрхvv л юм яриад сурталчлаад эхэллээ. Гэтэл ийм ойлголт нь луйварчдад бvр ч сайхан далим болно.

Сvvлийн vед сvлдээ солих тухай их ярих болов. Чухам тэр сvлдэн дээр буй тасархай мориноос болоод л улс уруудаад байгаа бололтой юм. Оронд нь нэг мангасны зураг тавьчиж. Авлига авбал тэр мангас нь амьдаар нь идэж шийтгэх бололтой юм. Гэтэл vнэндээ vvнийг сэдсэн бvлгийнхэн сvлдний тухай огт бодоогvй. Пивоны бєглєє онгойлгогчтой тєстэй одоогийн сvлд олон хvнд таалагдахгvй байгаа. Vvнийг солих тухай яриа бол эцэст нь Vндсэн хуулийг орвонгоор нь єєрчлєхєд чиглэсэн тvлхvvр тааруулах арга. Ерєнхийлєгчийн тогтолцоо руу орвол улс ганц сайн хєгжинє гэсэн арга нь барагдсан гэнэн хvмvvсийн мєрєєдлийг луйварчдын нэг бvлэглэл гярхай ажигласан хэрэг. АНУ Ерєнхийлєгчийн системтэйг бvгд мэднэ. Гэхдээ бvх Африк, Латин Америк тэр чигээрээ яг vvнийг хуулсан мєн тийм тогтолцоотойг хvн бvр мэддэг болов уу.

БААБАР
(Єдрийн сонин 2006-09-11)