ТЭВЧЭЭР БАРАГДЛАА

Монголын ардчилсан хувьсгалын пионеруудын нэг, нэрт нийтлэлч Баабар гадаадад суугаа Монголчууддаа хандаж ил захидал бичсэнийг та бүхэнд хүргэж байна. - Цахим Өртөө Сүлжээ

ТЭВЧЭЭР БАРАГДЛАА /Гадаадад суугаа Монголчууддаа хүргэх ил захидал/

Би Танд хүүгийн хувиар хандаж байна. Наслалт харьцангуй өндөрссөн өнөө үед аав ээжийн минь насны олон мянган өтгөс амьд сэрүүн яваа.
Би Танд дүүгийн хувиар хандаж байна.
Би чамд өвөөгийн хувиар хандаж байна. Би хэдий өвөө болж амжаагүй ч миний үеийнхний ихэнх нь ач зээтэй болсон.
Би чамд эцгийн хувиар хандаж байна. Би насанд хүрч буй хоёр хүүхэдтэй хүн.
Би чамд ахын хувиар хандаж байна. Нас минь тавийн босго алхжээ.
Би та бүхэнд монгол хүний хувьд, Монгол улсын иргэний хувьд хандаж байна.

Тэвчээр минь барагдсандаа хандаж байна. Миний эх орон ямар их бузар булай, хулгай луйвар, хууран мэхлэлд баригдаа вэ. Тиймээ, хорин жилийн өмнө болсон нийгмийн их өөрчлөлтөд оройлон оролцож байсан хүний нэг би мөөн. 1996 онд эхэлсэн эдийн засгийн их реформд бас гар бие оролцож байсан.

Энэ бол зайлшгүй шилжилт байлаа. Үүнийг манай ард түмэн нийтээр дэмжсэн. Бидэнтэй 40 орон шилжилт хийсэн, хийгээгүй үлдсэн нь хойд Солонгос л байх шив. Бид алдсанаасаа олсон нь илүүтэй эхний арван жилийг үдэж бусдаас тасарч түрүүлээгүй ч сүүл мушгиагүй. Хүмүүс эрх чөлөөтэй, хувийн өмчтэй болж, сэтгэлгээнд нь хувьсгалт өөрчлөлт гарлаа. Монголд өнөөдөр 400 мянган автомашин хөлхөлдөж, нэг сая долоон зуун мянган гар утас ажиллаж, 165 мянган оюутан суралцаж, 43 сая мал сүрэг багширч, хувийн хэвшлийн 40 мянга шахам аж ахуйн нэгж үйл ажиллагаа явуулж, жилд 600 мянган иргэн хилийн дээс алхаж, 150 мянган иргэд маань хилийн чанадад ажиллаж сурч амьдарч байна. Хорин жилийн өмнө нийтээрээ ганц сая хүрэхгүй долларын хадгаламжтай байсан иргэд маань өдгөө зөвхөн дотооддоо бараг хоёр тэрбум долларын хадгаламжтай болжээ.

Бид чөлөөт нийгэмд шилжсэнээр хүмүүст урьд нь хэзээ ч байгаагүй өргөн боломжийг нээж өгсөн боловч хууль төгөлдөржөөгүй, ёс суртахуун төлөвшөөгүй, сайн муугийн үнэлэмж тогтворжоогүйн гайгаар луйварчин хулгайч дээрэмчин нарт бүр ч том болгомж гаргаж өгчээ. Ардчилал, зах зээлийн тогтолцооны сул болон суларсан цэг болгоныг тэд ашиглан манай нийгмийг ашиг завшаан олж увайгүйгээр улайм цайм идэж уух зэвсэг багажаа болгосон байна. Тэд энэ орны эрх мэдэл эд хөрөнгөнд эзэн сууж ард түмнийг цөлмөн тонож, тонох мөрөөрөө тонохгүй үүнээ ид бах болгон дээр нь нийтийг доромжилж суух боллоо. Ардчилал бүрэн төлөвшөөгүй газар нийгмийн хамгийн адаг шаарууд нь дээр нь авиран гарч зайдлан суудаг учрыг нэрт эрдэмтэн Хаек “Боолчлол руу чиглэсэн зам” зохиолдоо яруу тод илтгэсэн. Манай нийгэм яг тэр замаар явж байна. Бид өөрснөө боолчлол руу дөртэй үхэр шиг хөтлөгдөн явж байна.

Сонгуулийн кампанийн хүрээнд УИХ-ын гишүүн Ч.Улаан Ховд хотод оччихсон ярьж байнаа. Тогтвортой байдлын гэрээг Элбэгдорж буруу хийснээс болоод Монгол улс их хохирч байгаа гэнэ. Хэдийгээр тухайн үед үйлчилж байсан хуулийн хүрээнд гэрээ хийгдсэн боловч, за яахав буруу болсон юм байж. Гэтэл тэр гэрээгээр буй болсон Сүхбаатар аймагт буй цайрын ордыг яахаараа хуулийн заалт болгоныг нь зөрчин байж, эрүүгийн аргаар Сангийн сайд Улаан хувьдаа иддэг байнаа? Тэр үүнээс гадна өнгөрсөн 10 жилд цадахаа мэдэхгүй их луйвар хулгай хийсэн хүн. Зөвхөн ганцхан жишээ хэлэхэд Японы Иточу пүүсийн авлагын асуудалтай холбогдуулан улсын төсөвт тусган байж гурван тэрбум төгрөг хулуусан этгээд. 100 саяын Гансүхийн хэрэг гэж дуулиантай явдал гарч байв. Түүнд шүүхээс 7 жилийн хорих ял өгч байсан. Гэтэл зөвхөн энэ хэрэгтээ Гансүхээс 30 дахин их мөнгө хулгай хийсэн Улаан 210 жилийн ял авах ёстой юм биш үү? Өөрийнх нь хулгайн асуудал ярихаар урьдаас нь баахан гүтгэлэг явуулж адилхан хулгайч мэтээр асуудлыг замхруулах гэж ширэн нүүрлэж буй хэрэг. Улааны хэргийн материал хангалттай бий. Хэрэв би хүн гүтгэсэн бол ямар ч өчиггүй зохих ялаа эдлэхэд бэлэн байна. Энэ бол сонгуулийн өдөөн хатгалага биш. Тиймээс энэ хэргийг шүүх цагдаад өгч олны нүдэн дээр нэг талд нь гаргая л даа. Гомдлоо гаргаач?

Улаан бол манай нийгмийг бүрхсэн торны эзэн аалзнуудын зөвхөн нэг нь. Хамгийн том нь ч бас биш. Зарим нэгний тооцоолсноор аалзнууд энэ орны хөрөнгөнөөс сүүлийн арван жилд гурван тэрбум доллар хулгайлжээ. Энэ ямар их мөнгө болохыг мэдэх үү? Төгрөгт шилжүүлбэл арван гурван оронтой тоо гарч байна. Бид ийм л тогтолцоонд амьдарч байна. Эдэнд тонуулсан ард түмний олонхи нь өдрийн хоолоо арай ядан түүж олж байхад эд ганц удаагийн луйврын үйлдлийнхээ хахуулинд 400 мянган долларын араб азрага бэлэглүүлж зугаацаж сууна. Эдэнд зайдлуулсан эмгэд хөгшид эмний мөнгөгүй, жаахан үрс талхны үртэсгүй чичирч суухад эд ганц удаагийн зугаагаа гаргах гэж Сөүл нисэн казинод тоглож өдөрт нь хэдэн зуун мянган доллараа алдаж наргиж байна. Нийгмийн шинэ бололцоог ашиглан арга ухаан хөдөлмөр зүтгэлээрээ хөлжин хөл дээрээ дөнгөж өндийж буй манай анхны хөрөнгөтнүүд өөрөөс нь хавьгүй тэнэг, хавьгүй залхуу, хавьгүй увайгүй эдгээр шуналын тулам болсон төрийн тэрбумтнуудыг царайчлан амьдарч байна. Айдаст баригдсан нийгэм маань адгийн шаар болсон эднийг тойлж амь зуухаас өөр аргагүй болжээ. Нийгэм маань улам ялзарч, улам жихүүдэс хүрэм болж, улам мухардаж байна. Ийм нийгэм байгуулах гэж монголчууд хорин жилийн өмнө Сүхбаатарын талбай дээр зуун мянгуулаа цуглан жагссан юм гэж үү? Хувьсгалыг ухаантнууд бодож олдог, зоригтнууд хийдэг, адаг шаарууд үр дүнг нь хүртдэг гэсэн Бисмаркын үг юутай үнэн.

“Энхбаяртай бол учраа олж болно, хэдийгээр тэр араас хутга шаадаг, найз нөхрөө худалддаг ч гэлээ олхиогүй тэр амьтантай наана цаанаа гарч байгаад ярьж болно, харин Элбэгдоржтой бол юу ч ярих аргагүй, тэр бүх юм ухаж биднийг шорон руу бөөнөөр нь явуулна” гэж төрөөс төрсөн тэрбумтнууд ярьж байна. Тиймээс тэд Энхбаярт хичнээн чадуулж байсан ч гэсэн түүний төлөө үхэхээ мэдэхгүй зүтгэн, зүсэн зүйлээр үзэж юу ч хийхээс буцахгүй улайрч байна. Доромжлогдсон үрс нь авилгын загалмайлсан эцгээ хамгаалан тэмцэнэ. Түүний төлөө биш өөрийнхөө төлөө. Иймээс тэд сонгууль болгоныг юунаас ч айхгүй улаан цагаангүй луйварддаг нь цаанаа аргагүй ойлгож болохуйц учир шалтгаантай юм. Тэдний хувьд сонгуульд ялагдах эсэх нь үхэл амьдрал шийдэж байгаа маш чухал амь дүйсэн хэрэг. Луйвар хийх хэдэн зуун арга тэдэнд бий, үүндээ бүр гаршсан. Гадаад явсан, нас барсан, сонгуульд ордоггүй бүх хүмүүсийн бүртгэл тэдэнд бий. Үүнийг нь цуглуулж тэдэнд зардаг доод үйлчилгээний мэргэшсэн албатууд бэлэн байгаа. Энэ сүлжээнд төрийн тэрбумтнууд мөнгө хайрладаггүй юм. Мэдээллийн хэрэгслэлээр явах суртчилгаа бол задгай мөнгөндөө хийж буй үзүүлбэр нь. Бид итгэж найдаж буй хүнээ дөрвөн жилийн хугацаагаар сонгох гэж байгаа бол тэд бүхий л амьдралынхаа үхэл сэхлийг сонгож байгаа юм. Иймээс сонгууль бидэнд гэхээсээ тэдэнд илүү ач холбогдолтой.

Би энд Ардчилсан нам нь сайн, МАХН нь муу гэж яриагүй. Аль алин нь зуу зуун мянган гишүүнтэй, аль алин нь улс орны хөгжил цэцэглэлийн төлөө яваа манай нийгмийн голлох хоёр улс төрийн хүчин. Аль алин нь эгнээндээ эх оронч хөвүүд охидоо ч багтаасан, адаг шааруудыг ч хавчуулсан. Манай нийгэм энэ хоёр намд хуваагдан талцдаг байсан нялхсын үеийн өвчнөө нэгэнт өнгөрөөжээ. Одоо тонуулчид нэг талдаа гарч тоногдогсод нь нөгөө талдаа ялгарч байна. Торны аалзнууд нэг талдаа гарч торонд орооцолдон баригдаж идэгдэж байгаанууд нь нөгөө талдаа гарчээ. Гэвч идсэн эрүү хувхайрч идэгдсэн дов ногоордог юм шүү.

Тэвчээр барагдлаа. Энэ торыг зад татацгаая. Би Элбэгдоржид найдаж байна. Түүнийг би эх орноо эгшин зуур хөгжүүлж шууд л цэнгэлийн манлайд аваачина гэж итгэж байгаа юм бишээ. Тэр хоёр удаа Ерөнхий сайдаар томилогдсон авч эхнийхэд нь Эрдэнэтийг ухлаа гэж, дараагийнхад нь авилгачдыг илрүүлж эхэллээ гэж аалзнууд нийлж байгаад түлхэн унагасан юм. Тэр одоо аалзнуудаар томилогдох биш ард түмнээр сонгогдоод гараад ирвэл манай нийгмийг боймлон ороосон торноос чөлөөлж өгөх болов уу л гэж горьдож байна. Магадгүй миний сүүлчийн горьдлого. Энхбаяр сонгогдвол манай орон маргааш нь сөнөчихөнө гээд байгаа юм бишээ. Энэ байтугай зовлон гамшиг туулсан ард түмэн байна эрхбиш тэсээд гарах биз. Ямар ч булхай луйваргүйгээр манай ард түмний хүсэл эрмэлзлэлээр тэрээр сонгогдвол тэр л биз. Бид үнэхээр өөрснөө хүсэж байгаа бол энэ нь ард түмний л сонголт. Элбэгдоржид найдаж байгаа нь миний л хэрэг, Энхбаярт талтай байгаа нь таны л хэрэг. Гагцхүү манай ард түмний сонголт үнэн мөнөөрөө тодрох ёстой. 2004 оны сонгуулийг хэрхэн луйвардаж байсныг бүгдээрээ харсан. Юм хэлээгүй. Өнгөрсөн жил бас л луйвардсан. Хатагтай Бурмаа гурван шатын шүүхээр явж бодитой баримт гаргаж чадсаны хүчинд 2008 оны сонгууль луйвар болсныг нотлон шүүхийн бүх шатанд ялж, шүүхээр үүнийг хүлээн зөвшөөрүүлсэн. Луйварт дургүйцсэн иргэд хэдэн арван мянгаараа талбайд бөөгнөрөхөд тэднийг Америкийн империалистуудын өдөөн тухиралтаар өнгөт хувьсгал хийхийг санаархагчид гэж нэрлэсэн. Бидэнд өнгөт хувьсгал биш, зүгээр л үнэн дүн хэрэгтэй байна.

Ачдаа, хүүхэддээ, ахдаа, дүүдээ, найздаа, эх орон нэгтнүүддээ хандахын учир: таны саналыг луйвардаад байгаа учраас та үүндээ хяналт тавиачээ. Өөрийнхөө төлөө, үр хүүхдийнхээ төлөө, эх орныхоо төлөө ганц удаа ч гэсэн санаа тавь л даа. Дөрвөн ханатай умгар гэрээс дөчин долоон хүн санал өгсөн баримт илэрсэн шүү дээ. Талийгчийн ясыг өндөлзүүлж хаа газрын нэгмуу луйварчин танай бүрлээчийн өмнөөс санал өгч байгааг зогсоолгооч. Гадаадад байгаа хэдэн зуун мянгаар тоологдох иргэд та бүхэн энд байгаа гэр орон руугаа бичиж өөрийн чинь өмнөөс адгийн нэг новш санал өгөөд байгааг болиулаач. Үнэн шудрагаараа бол манай улсын ерөнхийлөгч хэн болсон ч яадаг юм, ард түмний л сонголт юм чинь. Луйвар булхайгаар бол бурхан өөрөө сонгогдсон ч эрхээ ашиглуулж дээрэмдүүлсэн бид эрс эсэргүүцэн тэмцэх ёстой. Болбол бүгдээрээ сонгуульд оролцооч, төрийн эрхийг барихаар олгогдсон дөрвөн жилд нэг олддог ганцхан минут чинь шүү дээ. Хэрэв чи сонгуульд ороод саналаа өгөөд явдаг байсан бол өнөөдөр манай орны нүүр царай хувь тавьлан хавьгүй өөр байх байсан ч юм бил үү? Боолчлол руу чиглэсэн зам дагаад чи өөрөө алхаад байна шүү дээ. Одоо болоо, сэхээрч үз ах минь, эгч минь, дүү минь, хүү минь, найз минь. Уул нь бидний хувь заяа бидний л гарт байгаа юм шүү дээ, үүнийгээ олж хараач.

2009 оны 5 дугаар сар 10
БААБАР

Дэлгэрэнгүй унших...

Б.Баабар: С.Баяр чамайг арай хулхидахгүй байлгүй дээ!

Б.Баабартай уулзаж ярилцлаа.

Дифляцийг анх удаа биеэр мэдэрч байна

-Таны "Ерэннайман он" гэсэн цуврал хэзээ ном болж гарах юм бэ? Энэ бол news.mn-ийн хэрэглэгчдийн асуулт шүү.

-"Ерэннайман он" цуврал бол дангаараа ном биш. "Нүүдэл суудал"-ийн 5-р дэвтрийн нэг бүлэг, түүний нэг хэсэг нь.

-Тэгвэл "Нүүдэл суудал" хэзээ уншигчдын гар дээр очих вэ?

-Одоогоор мэдэхгүй байна.

-Эдийн засгийн хямрал болж байна. Танд энэ мэдрэгдэж байна уу?

-Мэдрэгдэлгүй яахав. Бүх хүнд л мэдрэгдэж байна. Чамд мэдрэгдэхгүй байна уу?

-Яаж мэдрэгдэж байна?

-Дөнгөж саяхан 37 хувийн инфляцитай байсан. Ганцхан хөрвөөд л дифляци болж байна. Инфляци биш бүр дифляци. Дифляцийг анх удаа биеэр мэдэрч байна. Манайд урьд нь дифляци болж байгаагүй юм. 1995 оныг санаж байна уу? Инфляци 360 хувьд хүрч байлаа. Өдөр бүр юмны үнэ нэмэгдээд. Засгийн газар сар бүр цалин нэмээд л, сүүлдээ цалин нэмлээ гэж хэлэхээ болиод "нөхөн олговор" гэх болсон… Инфляциас аюултай нь дифляци гэж онолын хувьд ярьдаг юм. Бид нар мэддэггүй байж. Одоо л мэдэж байна. Хүмүүсийн гар дээр мөнгө алга боллоо. Бүх юмны үнэ хямдраад эхэллээ. Бараагаа худалдаж байгаа хүмүүс мөнгөтэй болохын түүс болж байна. Юун ашиг машиг! Ядахнаа хагас мөнгийг нь ч гэсэн олж авах юмсан гэж байна. Бүх юм үнэгүйдэж байна. Хэрэглээний сагсанд 200 орчим бараа байдаг. Дифляци гэдэг чинь юм хямдраад байдаг, худалдан авагч байхгүй болохыг хэлж байгаа юм. Манайд яг л энэ болж байна. Дэлгүүрээр ороод үзээрэй.

-Харин ч зарим бараа, тухайлбал архи, махны үнэ өсөөд байна шүү дээ.

-Ямар ч хямрал дунд баталгаатай үйлдвэрлэл гэж байдаг. Энэ бол хүнс, эм хоёр. Ямар ч үед хүн хүнсээ авдаг, эмээ авдаг. Монголын онцлог болохоор согтууруулах ундаагаа бас үнээс үл хамааран байнга авч таарна.

-Цагаан сар болох гээд үнэ өсөөд байна уу?

-Баталгаат үйлдвэрлэлээс бусад бүх үйлдвэрлэл баларч эхэлж байна. Монголын хилээр 50-60 мянган бараа орж ирдэг байсан. Тансаг хэрэглээний бараа бол бүр зарагдахаа больсон байна. Хүнснээс хямд нь зарагдана уу гэхээс үнэтэйгээс нь хүмүүс татгалзаж байна. Лав жимс борлогдохоо больж.

-Энэ хямрал хэр удаан үргэлжлэх бол?

-Тэрийг чинь л мэдэж байвал сайнсан.

-Мэдэх боломж байхгүй юу?

-Байхгүй. Том эдийн засагчид 2008-2009 онд үргэлжилнэ гэж байна. Эдийн засаг өөрийн дүрэмтэй, инфляциа багасгах ч гэдэг юм уу, логиктой байлаа. Одоо тэр байхгүй болсон. Стандарт арга хэмжээ утгаа алдсан. Тэгэхээр ердийн арга хэмжээ явахаа больж байгаа хэрэг. Эдийн засаг сэргээд ирвэл хуучин арга руугаа орох байх л даа. Сая Ангела Меркель хэлж байна лээ. "Бидний эдийн засагт авч хэрэглэж байсан аргачлал нураад уначихлаа. Үүнээс гарах аргаа олохгүй байна. Шинэ аргачлал эмчилгээг 2009 онд олчих байх. Ингээд 10 онд эдийн засаг сэргэчих байх" гэж. Хямрал бол зөвхөн Монголын асуудал биш, дэлхийн нийтлэг зовлон болоод байна. Америкийн худалдаа руу интернэтээр ороод үзээрэй. Бүгд л нэгийг авбал хоёр, гурвыг нэмж өгнө гэсэн байгаа. Хүмүүс бараанаасаа салахын түүс болоод байна шүү дээ. Одоо болоод байгаа чинь санхүүгийн хямрал. Юм хямдраад ч хэрэг алга байна. Бараа гүйхээ болихоор яах вэ? Хамгийн түрүүнд үйлдвэрлэл зогсоно биз дээ. Хичнээн олон хүнийг ажлаас нь халж таарна биз дээ. Одоо дэлхий дээр өдөрт 80 мянган хүн ажилгүй болж байна. Уул уурхайн орон Чили дөнгөж сая 13 тэрбум долларын хөрөнгө оруулалтаа тодорхойгүй хугацаагаар хойшлууллаа. Интернэтээр ороод л харахад энд тэндгүй болж бүтэхгүй тухай мэдээ...

-Хямрал үргэлжлээд байвал яах вэ? Монголд юу болох бол?

-Энэ бол Монголын асуудал биш дэлхийн асуудал гэж түрүүн хэлсэн дээ. Дэлхийн эдийн засгийн хямрал Монголд нөлөөлөөд байна. Манай хамаг валютын орлогыг хангадаг байсан зэсийн үнэ уналаа. Ингэхээр Эрдэнэт хэрэглэсэн цахилгааны мөнгөө ч төлж чадахгүй байна. Яг 98 онтой адил. 98 онд Эрдэнэтээс цахилгааны өр болох гурван тэрбум төгрөгийг авчих юм бол наадмаар цалин тавьчих гээд байсан байхгүй юу, тэр үед.

-Та Сангийн сайд байсан үе үү?

-Тийм. Одоо Эрдэнэт долоон тэрбум төгрөгийн өртэй байна. Загнасаар байгаад гурвыг нь авсан. Одоо гурав гаруй тэрбумын өртэй гээд цахилгааны газрын дарга зурагтаар ярьж байна. Эд нар мөнгөө өгөхгүй бол цаашид бид эрчим хүч үйлдвэрлэхэд хүндрэл учраад байна гэж байна. Эрдэнэт яагаад мөнгөө өгч чадахгүй байна гэвэл зэсийн үнэ уначихсан. Тэгэхээр энэ чинь гадаад шалтгаантай байгаа биз? Ингэхээр зэсийн үнэ унахаар эрчим хүчний үйлдвэрлэл унаад цаашлаад явах нь. Даалууны эффект гэдэг юм. Даалуу босгож өрөөд нэгийг нь унагахад ар араасаа биенээ дэрлээд нурдаг шүү дээ.

-Сая эдийн засагчид ордонд хуралдаад гадаад гэхээсээ дотоод үрэлгэн байдал хямралд нөлөөлсөн гэж ярьсан?

-Үнэний тал бий. Чамд онигоо ярьж өгье. Хямрал нисэж явна гэнээ. Америк дээгүүр нисэнгээ "Эд овоо хөдөлмөрч юм гээч, босоод ирж байна шүү". Европ дээгүүр нисэнгээ "Ажиллаад байвал эргээд босож магадгүй болчиж". Тэгээд хямрал Монголын дээгүүр нисч. Тэгснээ дуу алдан "Энд би урьд нь ирээгүй юмсан, хэн нь ирээд ингээд сүйтгээд хаячихсан юм бол?" Бид сүүлийн 4-5 жил ингэтлээ үрэлгэн загнаагүй бол овоо хуримтлалтай болчих бололцоо байсан. Тэгсэн бол өдийд хавьгүй хөнгөн байх байлаа. Гэхдээ манай үрэлгэн байдлаас болж дэлхийд хямрал үүссэн гэвэл арай дэндэх байхаа.

О.Чулуунбат л ганцаараа эрүүл юм яриад байна билээ

-Одоо тэгэхээр бид дэлхийн эдийн засаг сайжрах нь уу гээд л хараад байж байх уу?

-Бидэнд гарах гарц байна.

-Ямар?

-Тодорхой юм яръя. Монгол Улсад дэлхийн бусад бүх улсын адил мөнгөний эргэлт үгүй болчихоод байна. Бид зах зээл рүүгээ мөнгө хийх хэрэгтэй байна. Хуучин бол зэсээ зардаг байж, гадаадад байгаа манайхан мөнгөө явуулдаг байж.

-Одоо?

-Одоо орж ирэх урсгал хаагдсан. Тэгэхээр өөрөөр яаж бид нар мөнгө оруулж ирж болох вэ?

-Танаас эргүүлээд асууя?

-Сая тэр эдийн засагчид чинь цуглаад хэмнэлтийг аврал гээд байна билээ. Хоёулаа энгийн тооцоо хийгээд үзье. Монголын эдийн засаг хэдхэн жилийн дотор бараг дөрөв дахин өссөн. Манай зах зээл дээр жилд бараг 4 тэрбум доллар эргэж байв. Гол шалтгаан нь түүхий эдийн үнийн өсөлт. Үнэ унангуут эргээд, за яахав бүдүүвчээр тооцоё, эргээд нэг тэр бум болжээ. Гэтэл тогоо маань дөрөв дахин томорчихсон. Улсын төсөв гэхэд сүүлийн арван жилд бараг 10 дахин өссөн юм шүү дээ. Энэ олон бүтэн болон дутуу барьсан барилгууд чинь тэр томорсон тогоон дотор эргэлдэж байсан. Хэт өсөлтөөс болоод халалт ч болж байсан. Эдийн засаг хэдхэн сарын өмнө байсан эргэлтийн овор хэмжээгээ нэхээд байна. Одоо тэр эргэлтэндээ эргэж орохын тулд шинээр 3 тэрбум доллар хэрэгтэй болж байгаа биз? Тоог би ойлгомжтой байлгахын тулд бүдүүвчилж авч байна шүү. Ингэхээр үлдсэн ганц тэрбумаасаа хэмнээд хэмнээд хэдийг гаргаж болох вэ? Тогоо 4 тэрбумыг нэхээд байдаг, бидэнд ганц тэрбум байна, эндээс их хэмнээд л 200 саяыг гаргаж ирнэ, энэ нь дутсан нийт хэмжээний өчүүхэн хэсэг. Хэмнэхийг буруу гээд байгаа юм биш, гагцхүү хэмнэлтээр хямралаас гарах бололцоогүй л гэж байна.

-Эдийн засагчид хуралдаж хуралдаж буруу дүгнэлт гаргажээ гэж үү?

-Би ярьж байхыг нь зурагтаар харсан. Ядарсан үедээ бусдад шулуулахгүйн тулд гадаадын хөрөнгө оруулалтыг хэсэгтээ хаая ч гэх шиг. Болдог бол тэднийг хямрал дуустал эргэлт авах эрхтэйгээр далдхан хорьчих юмсан. О.Чулуунбат л ганцаараа эрүүл юм ярьж байна билээ. Тэрийг нь ойлгож байгаа хүн ч алга.

-Тэгэхээр хямралаас гарах ямар арга байна?

-Энэ улайм цайм дутагдаад байгаа 2-3 тэрбумыг олж ирж эдийн засагт оруулах хэрэгтэй. Би цалин тавих тухай яриагүй шүү. Банкууд зогсолтонд орохоор нийгмийн цус гүйхээ больж эхэллээ, ингэхээр энэ цусны гүйдлийн тухай ярьж байна. Ингэхээр нэг нь зээлэх арга байна. УИХ зээл авахыг Засгийн газарт зөвшөөрлөө. Араас нь улс төрийн дарамт шахалт л ирэхгүй бол энэ арга мөн. Харамсалтай нь ийм даралт шахалт ирэх магадлал дэндүү өндөр. Дэлхий даяар мөнгөгүй болчоод байгаа болохоор хэн зээлэх билээ? Ямар зорилгоор? Зүгээр л биднийг өрөвдөөд үү? Балтын орнууд, Исланд энэ тэр биднээс ч өрөвдөлтэй болчихоод байна шүү дээ.

-Нөгөө арга нь?

-Хөрөнгө оруулалт. Бололцоотой зүйл нь ганцхан уул уурхай, ашигт малтмал. Энд гаднын хөрөнгө оруулалт орж ирэх алтан боломж бол нэгэнт өнгөрсөн. Гэхдээ бололцоо шавхагдаагүй. Оюутолгойд өнгөрсөн онуудад нэгэнт тэрбум долларын хөрөнгө оруулалт хийгдсэн. Ингэхээр гэрээ хийж чадвал том хөрөнгө оруулалтыг энэ жилээс хийж болох байна. Урьд нь бид янз бүрийн нөхцлөөр шахаж болж байсан бол одоо тийм бололцоо үгүй болсон. Миний бодоход энэ 2009 ондоо хэдий хэрийн хөрөнгө оруулалт хийх вэ гэдэг нь бидний зүгээс тавих гол шалгуур баймаар. Зөвхөн Оюутолгойд ондоо багтаад тэрбум долларын хөрөнгө оруулалт хийвэл хямрал туулахад мөн ч том тус болно доо. Бид нар 150 жилийн дараа хэдэн төгрөг алдах олохоо ярихын тулд эхлээд амьд үлдэх ёстой биз дээ. Эхлээд амьдар, дараа нь философид гэж аль дээр эртний ромчууд ярьдаг байсан юм шүү.

Таван толгойд мөн ийм гэрээ хийгээд энэ жилдээ багтааж тэрбумын хөрөнгө оруулалт оруулж ирэхээр бодъё. За яахав, ураан дээр бас 300 саяын хөрөнгө оруулалт авъя. Ингэж чадвал өнөө хоосорчихсон тогоогоо дүүргэдэггүй юм гэхэд нэлээд гайгүй болгоод авч байгаа биз?

-Бас өнөө хэмнэх гээд байгаа үрэлгэн зардлын 200 сая байна?

-Тийм. Ингээд энэ хоёр тэрбум доллар Монголын жижигхээн зах зээлийг эргүүлээд бужигнуулчих байхгүй юу. Тоног төхөөрөмжөө зөөнө. Галт тэрэг ачаагүй болчихоод байна гээд байгаа, тийм үү, өнөөдөр, тэд ажилтай болох нь ээ. Ажилтай болсон юм чинь хүмүүсийг ажиллуулнаа даа. Цалингий нь өгөөд эхэлнэ, тиймээ? Ганц Таван толгойн уурхайг дагаад 500-800 төрлийн бизнес гарч ирнэ гэсэн тоцоо байна. Төмөр зам, цахилгаан станц, цементийн үйлдвэрээс эхлээд уурхайчдын ажлын хувцас хүртэл ямар их бизнес байна гэж санана! Бидэнд хоол дутаад байгаа юм алга. Манай мал хэдэн мянган жилийн түүхэнд байгаагүйгээр 40 гаруй сая болчихоод байна. Бүх юм байхгүй байхад 90, 91 онд дан мах идээд болоод л байсан, тийм үү? Өнөөдөр бидэнд эдийн засгийг эргэлдүүлдэг мөнгө байхгүй болчихоод байна. Тэгэхээр хоёр тэрбум доллар манай эдийн засгийг эргүүлчихнэ. Магадгүй хоёр тэрбум доллар Орос, Хятад байтугай Москва Бээжин гээд том хотуудад юм болохгүй байх. Гэхдээ цөөн хүн амтай, даруухан хэрэглээтэй манай зах зээлд бол аврал. Хямрал хэзээ дуусах нь бид нараас хамаарахгүй. Харин хямралаа туулаад цаана нь гарч чадах эсэх нь биднээс хамаарна. Тэгэхээр өнөөдөр гаднын компаниудтай хэлэлцээр хийх нэгдүгээр утга учир бол 2009 онд хэдэн долларын хөрөнгө оруулалт хийх юм бэ гэдгээ ярих. Энэ бол нэгдүгээр үзүүлэлт. Оюутолгойг ашиглахад 5.5 тэрбум доллар хэрэгтэй, хамгийн сүүлийн үеийн тооцоогоор. Уг нь 3.5 тэрбум байсан юм. Нөгөө алт, мөнгөн үеийг нь өнгөрөөгөөд хаячихсан юм чинь, одоо яая гэхэв. 5.5 дөрвөн жилд орж ирнэ. Тэгээд хуваахаар эхний 9 сард нэг тэрбумыг оруулж ирж болно. Үүний дор хаяж 20 хувь нь Улаанбаатарт зарцуулагдана гэсэн тооцоо байдаг байхгүй юу.

Үүдэн дээрээсээ хөөгөөд байвал хоосон хоцорно

-Хөрөнгө оруулалтын гэрээг байгуулахад юу саад болоод байгаа юм бэ? Тохиролцож чадахгүй байна уу? Иргэний хөдөлгөөнийхний яриад байгаа шиг сул хоол өгчих гээд байгаа юм уу?

-Нэгдсэн нэг бодлого алга. Нэгдсэн нэг бодлого байтугай нэгдсэн нэг ойлголт алга. Хүн бүр өөр өөрийнхөөрөө ойлгоод. Ядахдаа Засгийн газар хийж байгаа ажлаа ард түмэндээ зөв ойлгуулах хэрэгтэй. Гэтэл Засгийн газрын тайлбар гэж алга. Төрийн тайлбар байхгүй болохоор хүн хүн өөр өөрийнхөөрөө гуйвуулаад байна. Энгийн жишээ хэлье л дээ. Монгол Улсын газрыг өмчлөх, эзэмших, ашиглах гээд гурван ойлголт байна, тийм үү?

-Аанхаа?

-Ашиглах онцгой эрх Засгийн газарт байдаг байхгүй юу. Өмчлөл нь манай ард түмнийх. Гэрээ хийхдээ Хүрэлбаатар юу гэж тайлбарласан гээч. Монголд юу ч ногдохгүй байхад нь би 34 хувийг авчирлаа гэж ярьж байсан. Гадаадад өмчлүүлэх тухай огт яриа байхгүй, энд. Гэтэл өөрөө ойлгохгүй байгаа байхгүй юу. Ашиглах эрх өөрт нь 100 хувь байгаа. Засгийн газарт шүү дээ. Ашиглах гэхээр өөрт мөнгө байхгүй бол хүнээр ашиглуулж болно. Өөрөө ашиглаж болно. Хамтраад ашиглаж боно. Ашиглаад ашиг гарна, тэр үед мөнгийг яаж хуваах тухай асуудал бидэнд байгаа. Уг нь Хүрэлбаатарын хийсэн гэрээгээр тэндээс шинээр бий болж байгаа ашгийн 55 хувийг Монголд ногдохоор хийсэн байхгүй юу. Үүнийгээ тайлбарлаж чадахгүй. Өөрөө ойлгоогүй юм чинь яаж тайлбарлахав дээ. Уг нь аймаар ашигтай гэрээ байгаа биз? Зүгээр сууж байгаад өмч эзэмшигчийн хувьд ашгийн 55 хувь нь Монголд ирнэ. Мөнгө гаргалгүй бий болж буй баялаг. Буруу тайлбараас буруу ойлголт гараад байдгийн жишээ энэ. Гэтэл Хүрэлбаатарын гурван жилийн өмнө хийсэн гэрээ одоо эдийн засгийн хүнд үед биелшгүй гэрээ болж байна. Зэсийн үнэ 9000 доллар байхад яригдаж байсан гэрээ шүү дээ. Одоо зэс 3000 доллар хүрэхгүй байна. Ойлгомжтой биз дээ?

-Хүрэлбаатарын буруу юу, тэгээд?

-Заавал хувь хүн буруутгаад яахав. Үүнд төр өөрөө буруутай. Юмаа зөв тайлбарлаад, эрхийнхээ дагуу шийдвэр гаргаад явах нь төрийн үүрэг. Юмаа тайлбарлахгүй, хүн гуйвуулчихаар тэрэнд нь татагдаад байдаг. Юманд чинь дараалал гэж чухал юм байна. Өнөөдөр энэ хямралын үед хамгийн чухал нэгдүгээрт юуг тавих, хоёрдугаарт юугаа тавих вэ гэдгээ тогтоох хэрэгтэй. Хүрэлбаатарыг гэрээ хийж байхад бид ирээдүйн хожоог нэгдүгээрт тавьж байсан гэж бодъё. Өнөөдөр бид дэлхий дахинд болж байгаа хямралыг даван туулах нь нэгдүгээр асуудал болчихоод байна. Үндэстнээрээ тураад үхдэггүй юм гэхэд эдийн засгаа нураагаад хаячихгүйн тулд. Нэг нурчихвал эргүүлж босгоход цаг нарнаас эхлээд маш их өртөг гарна шүү. Бидэнд өнөөдөр эдийн засгийг эргүүлдэг мөнгө хэрэгтэй байна.

-Та байсан бол юу хийх байсан бэ?

-Юутай ч гэсэн монголчууд бид цэнхэр хошноготой, Чингисийн удам гэж гүйхгүй. Бидний бөгсний өнгө хэнд ямар хамаатай юм бэ?

-Та бол ямар ч байсан гэрээ хийлгэх гээд байна тийм үү?

-Ерөнхийлөгч Энхбаярын зурагтаар ярихыг сонссон. Өнгөрсөн намар Казахстаны Назарбаев ирээд Энхбаярт хэлсэн гэнээ. "Та нар хөрөнгө оруулагчдыг оруулаад юмыг нь хийлгэчихээд дараа нь чангалаач. Үүдэн дээрээсээ хөөгөөд байхаар хоосон л хоцроно шүү дээ" гэж. Сайхан зөвлөгөө байгаа биз?

-Таныг Сангийн сайд байхдаа буруу гэрээ нууцаар хийснээс болоод Бороо гоулд Монголын хамаг алт эрдэнийг гадаадад зүгээр өгчихсөн гээд л шуугих юм.

-Наад асуудлыг чинь ойрд их шуугих болно. Оюу толгой, Таван толгойн гэрээг тасалдуулахын тулд Бороог муу үлгэр болгон тоглож байгаа хэрэг. Цаанаасаа захиалгатай юм. Нэг кино хийсэн, эхнийх премьер нь ТВ9-өөр гарна гэдгийг нь ч би мэдэж байгаа. УИХ-аас Засгийн газарт хоёрдугаар сарын 20-ны дотор гэрээ хий гэсэн. Энэ үеэр нөгөө киногоо гаргахаар аль хэдийнэ бэлтгэсэн байгаа. Монголд нууц юм гэж байдаггүй юм шүү дээ. Кино хийж байх явцад нь л оролцогчид нь надад авчирч үзүүлсэн. Баахан гүтгэлгийн монтаж. Харин харамсалтай нь "жүжигчид" нь хэний санхүүжилтэн дээр бүжиглэж буйгаа мэдэхгүй. Би мэднэ, түүгээрээ давуу. Санхүүжүүлэгчээ мэдэнгүүтээ тэд яах бол? Ер нь тэр "жүжигчид" нь үнэндээ бол газрын лицензтэй наймаачид шүү дээ.

1997 оны ашигт малтмалын хуулийн хавсралтыг Засгийн газар баталсан. Тэнд гэрээний загвар нь батлагдсан. Ингэхээр тэр загвараар гэрээ хийнэ үү гэхээс сайд ч юм уу цаад компани текст зохиож хийнэ гэж байхгүй шүү дээ. Хоёрт гэрээнд гарын үсэг зурахад бүх мэдээллийн хэрэгслэлийг урьж баяр ёслолын байдалтайгаар зурсан болохоос нууцаар зурна гэж юу байхав. Нэгэнт хууль байгаа болохоор гэрээ хийх нь миний үүрэг. Хуулийг хүн болгон биелүүлнэ, Засгийн газар бол хэрэгжүүлнэ. Ингэхээр биелүүлэхийн тулд Засгийн газар байдаг юм шүү дээ. Гуравт Би Английн компанитай зурсан, тэгэхэд ямар ч Канадын компани байгаагүй. Гэрээ ёсоор хоёр жилийн дотор хөрөнгө оруулалт орж ирэхгүй бол Газрын хэвлийн хуулийн дагуу хүчингүй болохоор заагдсан болохоор 2000 оноос хүчингүй, учир нь тэд 2003 оноос хөрөнгө оруулалт хийж эхэлсэн. Сүхбаатарын цайрт болон энэ Бороогийн ард тэр үеийн МАХН-ын эрх баригчид байсан, тэгэхээр би тэдэнд юм хийж үйлчлээд гүйж байсан байх нээ?

2001 оны 12-р сарын 26-нд алтны онцгой татварыг хүчингүй болгосны дараа Бороо гоулд хөрөнгө оруулж эхэлсэн нь харин хачирхалтай санагдаад байдаг юм. Хуулийн төслийг Содхүү оруулж Энхбаяр зохион байгуулж, Гунгаадорж, Алтай гээд 5 гишүүн Монголбанкны байраар шагнуулсан байдаг юм. Үүнийг би урьд нь зөндөө л хэлж байсан. Энэ онцгой татварыг үгүй болгосноор 100 сая долларын алдагдал гарсан байдаг. Нөгөө талаар Бороо гоулд орж ирснээр нийт 800 тэрбум төгрөгийн эргэлт гарсны 400 тэрбум нь Монголд зарцуулагдсан байдаг. Татвар, цалин гээд л явна. Ингэхээр тэр "жүжигчдийн" яриад байгаа тоо моо ч лоосуутай шүү. Энд гол нь Бороогоор жишээ аван гүтгэж байгаад Таван толгой, Оюу толгойн гэрээг тасалдуулах зорилго агуулж байгаа. Хэнд ийм сонирхол байх вэ?

Надтай улс төр тоглож яахнэв дээ. Би ямар сонгуульд үзэх гээд байгаа биш. Харин хэлэх үгээ би хаана ч хэзээ ч хэлнэ. Энэ эрхийн төлөө би түрүү нийгэмд шоронд ч орж байсан. Ийм үнээр олсон эрх чөлөөгөө би хэнд ч булаалгахгүй. Гэхдээ улс оронд нэг төгрөгийн хохирол учруулсан байлаа ч би тэрнийхээ хариуцлагыг хүлээх чадвартай. Зурагтаар мөнгөө төлөн төлөн орилж байхаар цагдаад хандмаар юм.

-Та түрүүн нэгдсэн бодлого алга, Засгийн газрын тайлбар ч алга гэсэн. Засгийн газар юу ч хийхгүй байгаа хэрэг үү?

-Засгийн газар харин сая зөв шийдвэр гаргалаа. Хууль хүлээхгүй гэрээ хийе гэж. Хууль гаргана гэвэл гурван жил хүлээж магадгүй. Би энд нэг тодорхой жишээ хэлмээр байна. Казахстан өнөөдөр хямраад хүнд байна. Нефть, хий, зэс, ураан, цайр, цинк гээд байгалийн баялгаараа амьдардаг ч, үнийн уналтаас болоод баларч байгаа. Гэхдээ нэг давуу чанар байна. Үйлдвэр байна. Үнэ унаж хүндэрсэн ч үйлдвэрүүд ажиллаж татвараа төлнө, газрын роялтигаа өгч байна. Гаднын хөрөнгө оруулалтыг оруулж ирчихээд шахаж байна. Гэтэл манайх хөрөнгө оруулалт үүдэн дээр нь ирэхээр түлхээд гаргачихдаг. 20-30 Эрдэнэт барих, босгох боломж байсан. Ганц байгаа Эрдэнэт эдийн засагт хичнээнийг эргүүлдэг билээ? Манай Асгатад хөрөнгө оруулна гээд бүтээгүй Оросын Полиметал компанийнхан одоо бөөн баяр хөөр явна. Монгол хүн харахаараа талархаад бараг л барьж авч үнсэх гээд байдаг бололтой. Монголын тал тэгэхэд зөвшөөрсөн бол тэд гурван сарын дотор хил дамнасан хар зам, өндөр хүчдэл татахаар төлөвлөчихсөн байжээ. Ингэсэн бол тэдэнд аймшигтай гарз, монголчуудад бурхны бэлэг болох байж. Полиметал одоо хямралаас болоод дампуурлын ирмэгт тулсан, гэхдээ Монголд хөрөнгө оруулчихсан бол бүр дампуураад алга болох байж.

-Хамгийн сүүлийн мэдээгээр Рио Тинто манай Засийн газарт санал ч юм уу, болзол тулгасан гэнэ. Ямар гэдгийг та мэдсэн үү?

-Лиценз эзэмшигч нь Рио Тинто биш Айвенхоу майнз юм шүү дээ. Айвенхоу майнз ойролцоогоор 4 тэрбум доллар босгосон байсан. Тухайн үеийн өртөг ийм тусч байсан. Одоо хямралаас болоод барих өртөг 5.5 тэрбум доллар болж, нэгдүгээрт. Хоёрдугаар асуудал Айвенхоу майнз өөрөө чадахгүй болоод байна. Чи Блүмбэрг рүү ордог уу?

-Манай сонин мэдээлэл авдаг л даа.

-Үнийн индекс байна. 10-р сарын 15-нд 600 сая доллартой болтлоо навс унасан. Нөгөө 4 шахам тэрбум доллар нь хямралаас болоод ингээд байхгүй болчиж буй нь энэ. Яг өнөөдрийн чи бид хоёрын ярилцаж байгаа цаг минутад 700 сая доллар байна. Энэ нь Оюу толгойг босгох нийт өртгийн хэдэн хувь бэ? 5,5-ийг 7-д хуваа даа.

-7 арай бага, 8 орчим.

-7x8=56. 8 дахин бага байна. Тэгэхээр Айвенхоу майнз чадахгүй. Бүх босгосон мөнгө нь аягүй бол хэдэн трактор бульдозор аваад дуусна. Рио Тинто дэлхий дээр хамгийн том уул уурхайн компани. Айвенхоу майнз бол жижиг шүү дээ. Миний бичсэн "Оюутолгой" гэж нийтлэл уншсан уу?

-Уншсан.

-Тэнд хамаг үнэн байдлыг бичсэн дээ. Айванхоу майнз компани Монголд ийм том орд нээж өгснөөр үе үеийн монголчуудын өмнө их буян болсон юм шүү дээ. Гэхдээ цааш энийгээ өөрөө ашиглаад хөгжүүлэх тэнхэл байхгүй.

-Таны тооцож байгаагаар ойрын үед гэрээг хийх боломж бий юу? Засгийн газар, Их хурал яах бол?

-Боломж байгаагаар барахгүй, байхгүй байсан ч энэ боломжийг бий болгохгүй бол энэ 2009 онд бид өвдөг сөхөрнө шүү.

Би зөвлөгөөг хэнд ч өгдөг

-Одоо хоёулаа жаахан "улстөржие". Хамтарсан Засгийн газрыг байгуулах саналыг таныг гаргасан гэсэн. Оросууд байж магадгүй гэхдээ Баабар л С.Баярт зөвлөсөн гэдэг юм билээ.

-Баярт би ч зөвлөөгүй, оросууд ч зөвлөөгүй байлгүй. Орос бид хоёр ч бас юу юм билээ! Гэхдээ би зөвлөгөөг бол ер нь хэнд ч өгдөг шүү дээ. Хэрэв миний зөвлөгөө хэрэгтэй болоод асуувал. Бүх улсуудад. Сонингоор ч, радиогоор ч өгдөг. Ингэвэл дээр, тэр нь дээр гэхчлэн. Аль ч юманд л бололцоотой гарц байгаа бол тэрийг хэлдэг.

-Таны зөвлөгөөг бүх хүн авах уу?

-Авах хүн ч байна, авахгүй хүн ч байна. Бүр өсөрхөөд эсрэгээр хийдэг гарууд ч цөөнгүй. Гэхдээ миний зөвлөгөө ихэнхдээ зөв л байдаг юм даа. Сүүлийн 20 жил бичиж байсныг минь эргээд уншаарай. Сайн бол хоёр жил эсэргүүцээд л сүүлд нь өнөөдүүл чинь хэлж байсныг минь өөрийн үг болгочихсон постулат маягтай давтаж явдаг юм. Гэхдээ би зохиогчийн эрх булаацалдаад байгаа юм биш шүү дээ.

-Хамтарсан Засгийн газар байгуулснаар хожив уу, алдав уу?

-Дэлхий даяараа энэ хямралтай тэмцэж байна. Энэ бол нийтийн дайсан. Цааш гүнзгийрвэл манай танайгүй завьтайгаа хөмрөнө. Ганц манайх ингэж байгаа юм биш гэж дээр хэлсэн дээ. Цаана чинь Обама хамтарсан Засгийн газар байгуулаад байна. Засгийн газарт нь БНН-ын хоёр хүн байгаа биз дээ.

-Хамтарсан Засгийн газар байгуулах үед эдийн засгийн хямрал мэдэгдээгүй байсан. Гэхдээ далд бол эхэлсэн л байсан юм билээ. Банкууд зээлээ багасгаад эхэлсэн байдаг?

-Хямрал ноднингийн мөржингөөс эхэлсэн шүү, тэгэж яривал.

-Ноднингийн 3-4-р сараас тийм үү?

-Бугшиж бугшиж 9 сараас ил болон дэлбэрсэн.

Тэр үед Ардчилсан нам "үхсэн" байсан

-Хамтарсан Засгийн газар байгуулаад Ардчилсан нам алга болчихлоо гээд байна. Таныхаар Ардчилсан нам байгаа юу?

-Ардчилсан нам байхгүй болсон үе чинь 2000-2005 он. Хэдэн дуракууд тамгаа булаацалдаад би дарга болно, чи болохгүй гэж гүйгээд хачин юм болоо биз дээ. Өөрийнхөө хүнийг нэр дэвшүүлчихээд нам нь унагах гээд. Намын үүр, хороод руугаа Энхсайханыг битгий дэмж гэж бичиг явуулж байсан. Тэд нар нь тараах материалыг нь шатааж байсан байгаа юм. Энэ үед Ардчилсан нам бүр "үхсэн". Яах гэж нам байдаг юм? Сонгуульд оролцож ялалт байгуулж, засгийн эрх барихын тулд байдаг юм байгаа биз дээ. Марк цуглуулагчдын гол сонирхол марк цуглуулах бол улс төрийн намын гол сонирхол сонгуульд оролцох баймаар. Гэтэл сонгуульд хүнээ ялагдуулах гэж оролцож байлаа. Би 2000 оноос хойш улс төрийн амьдралд орохоо байсан. Гэхдээ Ардчилсан намын гишүүн. Ардчилсан намын төлөө саналаа өгнө. Миний үүрэг чинь тэр шүү дээ. Өнөөдөр яагаад Ардчилсан нам байхгүй гэж байгаа юм? Нам байхгүй болсон үе чинь Н.Энхбаярын засаглалын үе дэх тэр увайгүй, элэг авмаар байсан тэр л үе байсан байх. Одоо бол хамтраад засаг байгуулаад байгаа биз дээ. Үйл ажиллагаагаа явуулаад л байгаа биз дээ. Нам муу ажиллаж байна гэвэл харин шал өөр хэрэг.

-Та сая 2005 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үед Ардчилсан нам ямар элэг авмаар байсныг ярилаа. Одоо Ерөнхийлөгчийн сонгууль болно. Тэр түүх давтагдах юм биш үү? Алтангадас, МоАХ-ийнхан тэмцэлдэж эхэлсэн гээд байна.

-Би ямар үзмэрч биш, яаж мэдэхэв. Дэвшүүлсэн хүнийхээ араас тийм бичиг явуулбал бас л тийм юм болох байлгүй. Гэхдээ нам өөрийнхөө үндсэн үйл ажиллагааг явуулах байлгүй дээ.

-Та УИХ-ын сонгуулийн өмнө таамаг дэвшүүлээд байсан. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг ч гэсэн таамагла л даа.

-Сонгуулийн дараа ийм юм болох болов уу гэж таамаглаж "Наадам болохгүй найр болно" гэж бичиж байсаан. Энэ бол үзмэрдэлт биш шүү дээ. Тогтолцоо маань ийм болчихсон учраас боломжит үр дүнг л таамагласан хэрэг.

-Түүн шигээ Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үеэр ч юм уу, дараа юу болох бол гэдгийг хэлж болно шүү дээ?

-Сонгууль болохоо больчихоод байна шүү дээ. Ард түмний сонголтоор асуудлыг шийдэхгүй, тойргийн хорооныхон л шийддэг боллоо. Сүлжээ бүх асуудлыг шийддэг боллоо, яг үнэндээ. Саяны сонгуулиас харахад Хан-Уул дүүргийнхэн ардчилсан талынх юм уу? Баянгол дүүргийнхэн хувьсгалт намынхан юм уу? Тэгэж яривал Хан-Уулынхан чинь урьдын судалгаанаас харахад хамгийн ху баримжаатай хүмүүс байхгүй юу.

-Тэгээд Хан-Уулынхан энэ удаа яагаад ардчиллыг дэмжсэн гэж?

-Тэнд ху намын байгуулсан сүлжээ нь уначихсан байхгүй юу. Нөгөө Загджав нь яваад, хоорондоо хэрэлдээд, Загджавт ар гэрийн гачигдал гарч хөөрхий амьтан сонгуулийн үеэр Ховд руу явчихсан. Сүлжээ нь алга болчихоод сонгуулийн шөнө гэрэл таслах хүнгүй болчихсон. Тэгэж яривал баянголынхон чинь хамаагүй ардчилсан үзэлтэй улсууд. Хэн нь ямар талаа дэмждэгтээ биш, хаана сүлжээ ажиллаж байна, сүлжээг хэн барьж байна түүнээс л хамаарна. Сонгууль чинь ийм болчихоод байна.

-Сая С.Эрдэнийг шүүхээр оруулж авилгын хэргээр шоронд хийчиж байгаа нь бас л сонгуультой холбоотой бололтой?

-Үнэхээр хулгай хийгээд тэр нь нотлогдсон бол яллагдах ёстой л байх л даа. Гэтэл энд өөр юм ярьж, өөр юм хийгээд байна. Нэг гайгүй жипний үнийн хэртэй юм яриад байнаа даа. Гэтэл цаана нь гайгүй тийрэлтэт онгоцны хэмжээний юм хусчихсан олон хүн бий. Би л лав айдаггүйгээрээ бишгүйдээ нэгийг нь нэрлэж, үйлдсэн хэрэгтэй нь бичиж байсан. Би ямар матаач биш, гомдол гаргаад гүйгээгүй л дээ, гэхдээ нийгмийн шудрага ёсны зарчмын үүднээс хэлмээр санагдаад байдаг юм. Хууль адикват байх ёстой. Эрдэнэд 6 жил өгч байгаа юм бол цаана нь цаазаар авахуулах норм биелүүлчихсэн олон хүн байна. Энд асуудал авлигадаа биш сонгуульдаа байна. Гол зорилго нь сонгуулийн дүнг өөрчлөх. Шүүхийн тогтоолын гол зорилго Эрдэнийн бүлгийнхэн сонгуулийн дүн засчээ, уул нь Баяртсайхан ялсан юм гэж хэлээд байна шүү дээ. Авилгын асуудал нь хавсралт юм даа. Үүний тулд Нямдорж зориуд Увсаас хүн авчирч шүүх хурал хийлгэсэн гэцгээх юм. Дахиад адикватаа ярья. Сонгууль улайм цайм булхайддаг явдал 2000 оны сонгуулиар анх "албан ёсны" болсон. "Бат-Үүл Зоригийг алсан нь тогтоогдсон учир сонгож болохгүй" гэсэн заавар Сэлэнгэд очиж байлаа. Ингээд улаандаа гарч гэгээн цагаан өдрөөр сонгуулийн хайрцгийг аваад мотоциклаар зугтааж байсан явдал 2000 онд Сэлэнгэд гарч байв. Тэд шийтгэгдэх байтугай хөхиүлэн урамшуулагдаж байсан.

-Тэгвэл ерөнхийлөгчийн сонгууль хийгээд хэрэггүй юм биш үү? Хувьсгалт намын сүлжээ байсаар байгаа юм чинь. Тэгээд ч хямралтай байна, Ерөнхийлөгчийн сонгуульд дөрвөн тэрбум төгрөг зарцуулна.

-Тэгэж магадгүй гээд сонгууль хийхгүй байх гэж үү? Төрийн тэргүүнгүй байх юм уу? Засгийн газаргүй байх юм уу? Эндээс сонин асуудал гарч ирж байна. Төр оршин тогтнох, төрийн ардчилсан хэлбэр орших хоёрыг хооронд нь холиод байнаа даа?

-Сонгууль хийх ёстой юм бол дээр үеийнх шигээ МАХН-аас нэг хүний нэр дэвшүүлээд л сонгууль хийсэн болохгүй юу?

-Худлаа байна уу, үнэн байна уу хамаагүй, төр улс байх ёстой юм бол сонгууль хийх л учиртай. Эсвэл сонгууль хийхгүй, Буш гуай тэнд тэтгэвэрт гарчихлаа гээд уриад аваад ирэх үү? Сонгуулиа шудрага болгоё, ардчилсан байя гэж байгаа бол нэг хэрэг, олигтой сонгууль хийж чадахгүй учраас ерөөсөө төргүй болоод тарчихая, тараачихая, байхгүй болгочихоё гэж байгаа бол бас өөр хэрэг, тийм үү?

-Ерөнхийлөгчийг парламентаас сонгодог болъё гээд яриад байсан. Болохгүй юм уу? Мөнгө төгрөг хэмнээд.

-Монголд хууль өргөн барих эрхтэй 78 субъект байдаг. 76+Засгийн газар+Ерөнхийлөгч. Үүнийг өөрчлөх бол Үндсэн хуулиндаа өөрчлөлт оруулах ёстой. Ард түмнээр хэлэлцүүлнэ гээд л ярих юм. Ард түмнээр хэлэлцдэг юм гэж юу байх вэ. Бололцоогүй зүйл. Одоогоос 2500 жилийн өмнө Герегт улс гэж байгаагүй хотууд гэж байсан. Афиныхан бодож олсноор бүгдээрээ хотын захад очиж асуудлаа хэлэлдэг байж. Сүүлдээ хотын захад багтахаа болиод дундаасаа төлөөлөл сонгодог болсон. Ингэж төлөөлөх ардчилал үүссэн юм. Одоо ард түмнээрээ хууль хэлэлцдэг юм гэж хаана ч байхгүй. Саяхан Швейцарьт ард түмнээрээ хэлэлцэж туршсан. Компьютерийн систем ажиллуулаад хүн бүрийн саналыг авч. Жилд 40 орчим асуултанд иргэд хариулна. Улс орны амин чухал асуудлаар. Утгагүй юм байна гэдэг нь харагдсан. Ямар ч ойлголт байхгүй, ямар ч сонирхолгүй хүнээс юу олж сонсох вэ? Ардчилал гэдэг чинь нийгмийн тодорхой идэвхтэй хэсгийн оролцооны асуудал болохоос массаар нь хамруулах тухай биш юм. Найруулагч Милош Форманы "Хөхөөний үүрэн дээгүүрх нислэг" /Оne flew over the cocoo`s nest/ гэж кино үзсэн үү?

-Үгүй.

-Ээ! Тэнд галзуугийн больницод өвчтөнүүд зурагт үзэх эсэх тухай санал хураалт явуулдаг юм. Өвчтөнүүд зурагт үзнэ гээд. Сувилагч нь дарангуйлагч. Ингээд асуудлыг шудрага сонгуулиар шийдэхээр болно. Сувилагч шахсаар байгаад огт ухаан мэдрэлгүй хэвтрийн өвчтөнүүдийг санал хураалтанд оруулна. Тэд ойлгох байтугай гар өргөх чадваргүй учир татгалзсанд тооцож сувилагчийнхаар шийддэг. Зарчим нь санал өгөх нь бүх хүний эрх, гэхдээ оролцох эсэх нь тухайн хүний хэрэг. Солонгост орон нутгийн сонгуульд нийт сонгогчдын 18-20 хувь сонгуульд оролцдог аж. Манайд орон нутгийн сонгууль хүчингүй болж бөөн юм боллоо. Дараагийн сонгуульд улам цөөн болно, яана? Ач холбогдол багатай орон нутгийн сонгуулийн ирцийн кворумыг өөрчлөх хэрэгтэй. Нийгмийн идэвхтэй хэсгийн саналын олонхи гэж байхаас ямар ч сонирхолгүй хүнийг түлхэж оруулаад санал өгүүлдэг байж болохгүй байхгүй юу.

Бидний үе өөрчилж амжихгүй

-Та дараагийн ерөнхийлөгчийг ямар хүн байгаасай гэж бодож байна вэ?

-Дараагийн ерөнхийлөгчийг парламентаасаа сонгогдчихдог, нас тогтсон, элдэв юм руу хутгалдаж ордоггүй, Монгол Улсын Үндсэн хуулинд заасны дагуу Засгийн газар, шүүх гэхчлэн олон ажил руу ордоггүй, нейтраль, улс төрийн намуудын арганд ордоггүй, нөлөөнд автдаггүй Монгол Улсын төрийг төлөөлдөг тийм хүн байгаасай гэж бодож байна. Манай улсын Ерөнхийлөгчийн албан тушаалын үндсэн логик чинь төлөөлөх эрхэнд байгаа юм. Элчин сайдыг томилдог, жуухыг нь өгдөг, авдаг. Хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүн таслах гурван өндөрлөгийн гаргасан шийдвэрийг төрийн өмнөөс төлөөлөн танилцуулдаг, сурталчилдаг, хэлдэг, дамжуулдаг. Яг Германы ерөнхийлөгч шиг. Энэ үндсэн логик үүргээ ойлгодог, тэр хэмжээгээ барьдаг хүн байгаасай гэж бодож байна. Манайд чинь "двойная власть" буюу давхарласан засаглал буй болчихоод байна шүү дээ. Тухайн асуудлыг нэг харахад хэн ч шийддэггүй юм шиг. Шийдэх болохоороо шамбааралдаад завааралдаад бүгдээрээ шийдэх гэж дайрдаг. Энэ улсын төрийг алаад байгаа юм чинь энэ! Тодорхой биш. Ямар хүн Ерөнхийлөгч, ямар хүн Ерөнхий сайд, ямар хүн шүүхийн дарга болсноос юм нь хамаардаг. Хүнээс хамаарах ёсгүй байхгүй юу. Машин нь ажиллаж байх ёстой юм. Хүнээс хамаардаг болоод л төрийн нэгдсэн бодлого, нэгдсэн механизм байхгүй болчихоод байна. Эрх үүрэг нь тодорхой биш. Хэн хариуцах нь тодорхой биш. Шийдэх болохоороо өөр өөрийнхөөрөө шийдчихээд хариуцлага хүлээх болохоороо бүгдээрээ байхгүй болчихдог. Ийм байна.

-Манай Ерөнхийлөгч шүүгчдийг томилох эрхтэй гээд хуулинд заасан байгаа. Ер нь их эрхтэй гэж та хэлэх гээд байна уу?

-Бүх юм руу орно. Орохгүй юм гэж байхгүй. Шүлэг уншсан ч ивээн тэтгэж байдаг, бөх барилдсан ч ивээн тэтгэж байдаг. Миний тоолсноор сүүлийн 4 жилд 200-гаад арга хэмжээг ивээлдээ авах шив, ивээхээрээ ч яадгийм! Тэр нь яахав дуртай юм гэж бодоход гүйцэтгэх, шүүн таслах эрх мэдэл рүү дуртай үедээ хутгалдаж институцийн өмнөөс шийдвэр гаргах, шахах, нөлөөлөх нь арай ч хэтэрлээ.

-Эрх мэдлээ хэтрүүлээд байгаа юм уу, тэгээд?

-Хууль нь өөрөө тодорхой биш юм. Тодорхой зааж өгөөгүй байхгүй юу. Тодорхой бус болохоор шургаж ордог сайхан нүх хаанаас л бол хаанаас олдог. Зөвшилцөх гэдэг үг байгаа. Юу гэсэн үг юм бэ? Тэрүүгээр тоглоод эхэлдэг байхгүй юу. Би зөвшөөрөхгүй гээд л болоо. Ер нь манай тогтолцоо, хуулийн логик төлөвшөөгүй байгаа.

-Хэзээ, хэрхэн төлөвших бол?

-Тиймээс ч бүх л юм болохгүй бүтэхгүй болоод байгаа байх. Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл гэж бий. Энэ бол Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдалд хор хөнөөл болох асуудалд улсын нууцыг мэддэг хүмүүс зөвшилцөөд энэ дээрээ бодвол яасан юм бэ гэсэн зөвлөмж гаргадаг газар. ҮАБЗ дээр одоо хэлэлцэх асуудал гээд 150 гаруй асуудал овоорчихсон байна. Өөртөө таалагддаггүй, хутгалдаж болох, мөнгө төгрөгөөр рекэтлэх юм байвал ҮАБЗ-өөр оруулна гээд гацаачихдаг. Энэ төрийн машиныг гацаадаг сайхан арга болчихоод байгаа. Яаралтай шийдэх олон асуудал, газрын зөвшөөрөл лиценз гээд тэнд Монголын бүх асуудал байгаа. Шийдэхгүй буюу шийдүүлэхгүй байна гэдэг чинь рекэтэлж байгаагийн нэг хэлбэр шүү дээ. Эрх үүргийн нарийн хуваарлалт байхгүй учраас хариуцлагын тогтолцоо байхгүй болчиж байгаа юм. Ингэхээр хэн ч хариуцлага хүлээхгүй юм чинь гацаах, сүрдүүлэх зэрэг аргаар эрх мэдлийг эрх үүрэгтэй газраас нь салган өөр рүүгээ хандуулж болдог юм. Бид хаа хаанаа амьдарч байгаа нийгмийнхээ логик зарчмыг ойлгохгүй мэдэхгүй байна. Энэ бүх тогтолцоо дэлхий дээр цоо шинээр хийж байгаа юм биш. Түмэн бэрхшээл зовлон туулаад өөрийн төгс төгөлдөр хэлбэр рүү орсон байгаа. Бид зөв логикыг ойлгож, зөв орчуулах тухай асуудал л байна. Тэгэхгүй бол бид асуудал болгонд тав, зургаан дугуй шинээр хийн угсраад байна. Сүүлдээ хаалга үүдээр орох ч аргагүй боллоо, тойроод битүү дугуйтай. Аль талаараа явах юм бүү мэд, тийм ээ.

-Үүнийг хэн өөрчлөх вэ?

-Үүнд цаг хугацаа хэрэгтэй байхаа. Яагаад гэхээр болдоггүй юм байна гэдгийг ном, сониноос уншиж, эсвэл очиж үзэж болно. Гэхдээ ийм юмыг арьс махан дээрээ амсаж байж л ойлгодог бололтой юм байна. Тэгэхээр дор хаяж нэг хоёр үе өнгөрөх ёстой бололтой. Өнөөдөр бидний үе үүнийг хийж чадахгүй, ойрын 20, 30 жилдээ үүнийг өөрчлөх боломжгүй. Энэ маань ерөөсөө өнгөрлөө баларлаа гэж байгаа юм биш, цаг хугацаа их шаарддаг юм байна гэдгийг л хэлж байна. Одоо байж байгаа юмнууд бүгд авахын аргагүй юм болоод Монгол Улс сөнөчих гээд байгаа юм алга. Төлөвших шатан дээрээ явж байгаа зүйл. 50 жилийн дараа бол инээдтэй харагдах зүйл байх л даа. Унаад, өнхрөөд, онхолдоод, шороо тоостой холилдоод л, баас шээстэйгээ хутгалдаад ингэж явж байж л энэ нийгэм чинь төлөвшинө. Хурдан болчихдог юм биш бололтой. Харин нийгмийн дэвшлийн хувьд хурдан байгаа шүү. Магадгүй хэт халалттай, хурдан байх шиг байна. Техник технологийн дэвшлээ хүний сэтгэлгээ нь гүйцэхгүй байна. Байгуулж байгаа нийгмийнхээ үндсэн логикт жижигдээд, тэрнийхээ хурдыг гүйцэхгүй ойлгохгүй байна. Нэг талаас бодоход арга ч үгүй. Ердөө 50 жилийн өмнө бид бүгдээрээ хонь хариулаад л явж байсан шүү дээ. Төлөвшсөн нийгмүүд өнөөгийн төвшиндөө очихын тулд хэдэн зууныг туулсан. Гэхдээ алсын утгаар нь бол би их өөдрөг бодолтой шүү. Болноо, болж л таараа!

Би ерөнхийлөгч болбол хээнцэрдэх байлгүй

-Яриа маань нийгмийн болохгүй бүтэхгүй юм руу аяндаа орчихож. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвших магадлалтай гээд байгаа хүмүүс байна. Н.Энхбаяр, С.Баяр, Э.Бат-Үүл, Ц.Элбэгдорж гээд л. Энэ хүмүүс дотор таны хүсээд байгаа хүн байна уу?

-Мэдэхгүй. Баяр дэвшихгүй гэж хэлсэн биз дээ?

-Тийм л дээ. Гэхдээ нам итгэл хүлээлгэж байхад, би уг нь дэвшихгүй гэсэн юм, гэтэл болсонгүй гээд дэвших ч юм уу гээд яриад байна л даа.

-Чамайг хулхидаад дэвшчиж магадгүй гэж үү? Үгүй байх аа.

-Бүр МАХН, АН хоёр нийлээд дэвшүүлэх гэж байгаа юм биш үү?

-Баярыг олон жилийн өмнөөс мэдэх юм байна. Хэлсэндээ байдаг хүн шүү дээ. Хотын соёл гэж байдаг юм. Хэлсэндээ байдаг. Монголын уламжлалт нэг хөдөө маягийн юм байдаг л даа. За үгүй нь мэдэгдэхгүй. Болбол жижиг юман дээр ч хулхидах гээд л. Баяр 40 мянгатад өссөн, зодоон цохион ч хийж яваа биз, гэсэн ч хэлсэндээ хүрдэг байхгүй юу. Хэлсэндээ байх сайхан шүү дээ.

-Одоогийн Ерөнхийлөгч Н.Энхбаярыг ахин нэр дэвшээд ялах байх гэж хэн хүнгүй ярьж байна. Таны хэлээд байгаа сүлжээг бодсон ч тэр. Яах бол?

-Ямар л ард түмэн байна, тийм л төр байна шүү дээ. Ямар л хүүхэн байна өөртэйгөө таарсан нөхөртэй болно биз дээ. Траншейны архичин оны мисс хүүхэнтэй суух бололцоо бий юу? Их хурлын хэдэн гишүүн өөрснөө сонгож гаргаж ирчихээд араас нь хараагаад л. Өөрснийх нь байж байгаа царай нь л тэр шүү дээ. Тэр Бат-Эрдэнэ, тэр Арвиндаа сонгогчид нь таарсан л байгаа шүү дээ. Өөр хэнийгээ сонгох гээв?

-Та Ерөнхийлөгчид нэрээ дэвшүүлэхгүй юм уу?

-Би юу даа? Гоёдох байлгүй! Хээнцэрдэнэ. Дэндүү шудрагадана, дэндүү ухаантайдана, дэндүү зөвдөнө... өөрөөр хэлбэл хэн ч намайг сонгохгүй.

-За за. Гэхдээ та асуултаас битгий зайлсхий л дээ. Та Ардчилсан намын гишүүн. Танай намаас хэн дэвших бол? Ерөнхийлөгч болох шалгуурт нийцэх хэн байна вэ?

-Мэдэхгүй.

-Э.Бат-Үүл, Ц.Элбэгдорж нарын тухайд? Э.Бат-Үүл их зөв юм яриад байгаа ш дээ. Хуучин АИХ-ын чуулган гэж байсан даа.

-Зөв санаа шүү, тэр АИХ байгуулна гэдэг. 1990-92 онд туршаад үзсэн. Байнгын ажиллагаатай биш. Жилдээ ганц хуралддаг. Засгийн газар байгуулах, төсөв батлах зэрэг асуудал дээр хуралддаг. Манай энэ УИХ бүх юмыг шийддэг аймаар газар болоод байгаа. Энд даруулга өгдөг газар хэрэгтэй байгаа юм. Эргээд бодоход УБХ, АИХ дэгтэй байсан байна лээ. Японд дээд танхим гэж бий, хуучин сайд нараас бүрдэнэ. Англид Лордын танхим гэж байх. Лордын танхим бараг хэзээ ч хуралдахгүй. Хэдэн гишүүнтэйгээ ч мэдэхгүй. Лав 6 мянга гаруй гишүүнтэй байх. Онц үед давхиж ирээд нийтийн танхимдаа шахалт үзүүлээд, наадах чинь болохгүй гэх жишээний. Даруулга л юм даа. Түүнээс биш тэд хууль тогтоодоггүй. Ингэхээр 400 хүнтэй байнгын бус дээд танхим байгуулбал ард түмний төлөөлөл өргөжинө. Манайд ард түмний санал гэж их ярьдаг. Яг үнэндээ тэр ард түмэн гэдэг чинь хаа байгаа хэнийг хэлээд байгаа юм бэ?

-Улстөрчдийн хэлдэг гоё үг.

-Яг тийм. Гоё үг. Үнэндээ бол нохойд барьдаг мод шүү дээ. Ард түмэн өөрдийгөө төлөөлөх өргөн төлөөлөлтэй л байх ёстой. Ард түмний шийдвэр гэж юу юм бэ? Монголын ард түмний 90 хувь нь ийшээ, 10 хувь тийшээ гэвэл алийг нь ард түмэн гэх вэ. 10-ийг ард түмэн гэх үү, 90-ийг нь ард түмэн гэх үү. 90-ийг нь ард түмэн гэвэл 10-ийг нь яагаад хасаад хаяж байна гэсэн асуулт үүснэ. Иймээс л ард түмний гэхээсээ олонхийн шийдвэр гэсэн ойлголт байдаг. Нэг талаас үнэхээр ард түмэн гэж бий, гэвч нөгөө талаас ард түмэн гэхээр хийсвэр ойлголт болчихдог. Шударга гэдэгтэй адил үг. Юуг шударга гээд байгаа юм бэ? Хүн хүн өөрийнхөөрөө тайлбарладаг. Тиймээс хуулийн хэллэгт шударга гэж байдаггүй юм шүү дээ. Хуулийн хүрээнд, хуулиас гадуур гэхчлэн тодорхойлно.

-Сүүлийн үед Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болно гэж хүмүүс ярих боллоо. Хуулийн төсөл санаачилсан ч гэх шиг. Тухайлбал Путин шиг хүн Монголд хэрэгтэй гэх маягийн зүйл ч сонсогдох боллоо. Та энэ талаар ямар бодолтой явдаг вэ?

-Хүмүүс гэж хэн, хэдэн хувь, ямар хүмүүс байгаа юм бэ? Дахиад л нөгөө ард түмэн гэдэг шигээ юм яриад уналаа. Ер нь бол төрийн ямар ч сайн шийдвэрийг хүн амын 25 хувь заавал эсэргүүцдэг юм гэнэлээ. Ер нь тэгээд тэр Путин чинь хаана байгаа юм? Энхбаяр уу? Путиндээд л сууж байна шүү дээ, одоо бас ямар эрх мэдэл нь дутчаав? Олгосон байтугай олгоогүй эрхийг эдлээд сууж байгаа нь чамлалттай байна уу?

-Энэ яриа төдий л зүйл байх гэж үү?

-Үгүй байх. Ямар засаглалтай байхыг эрх бүхий хүмүүс л шийднэ. Эрх бүхий хүмүүсийн дунд тийм үзэл дэлгэрсэн гэж бодохгүй байна. Хуулийг өөрчлөх, бий болгох, тогтоох, мөрдүүлэх үүрэг бүхий улсуудыг булхайтай ч байна уу, булхайгүй ч байна уу сонгуулиар гаргаж ирсэн биз дээ. Тэр улс шийдэх болохоос нэг нөхөр зурагтаар байн байн ярьж байгаад шийддэг асуудал биш. Үргэлж тийм юм байх болно. Тэр хүн тэрийгээ илэрхийлэх бүрэн эрхтэй. Ер нь Ерөнхийлөгчийн засаглал гэж юуг ойлгоод байгаа юм? Улсуудын ярьж байгааг хараад байхад Ерөнхийлөгчийн засаглал гэж хаант засаглалыг ойлгоод байгаа байхгүй юу. Хаан гэдгийгээ л Ерөнхийлөгч гэх юм билээ. Абсолют монархизм гэж байдаг. Тэрийг л Ерөнхийлөгчийн засаглал гэж ойлгоод байгаа юм. Үнэндээ хамаг юмаа хариуцуулаад, сайн хүн олж тавина гээд инээдтэй юм яриад байх юм. Бид парламентын засаглал ерөнхийлөгчийн засаглал гэж яриад байгаа чинь гүйцэтгэх засаглалаа шууд сонгох уу, дамжуулж сонгох уу гэдэг асуудал юм. АНУ-д Обамаг сонгоно гэдэг шууд Засгийн газрыг сонгочихож байгаа хэрэг. Тэр өөрөө засгийн газраа үзэмжээрээ бүрдүүлнэ. Парламентийн засаглал гэдэг нь парламентаа сонгуулиар бүрдүүлээд тэндээсээ Засгийн газраа томилдог. Ерөнхийлөгчийн засаглалтай үед гүйцэтгэх засаг шууд сонгогддог бол Парламентын засаглалтай үед гүйцэтгэх засаг дамжин томилогдож байна. Ерөнхийлөгчийн засаглал гэж яриад байгаа улсын мөрөөдөөд байгаа тэрхүү абсолют монархизм чинь өнөөгийн ертөнцөд цөөхөн газар байгаа. Оманд байгаа байх. Саудын Арабт байгаа биз дээ. Тэр бол бүтэхгүй байх аа. Манайд абсолют монарх дахиж бий болохгүй байх.

-Сэдвээ жаахан өөрчилъе. Сүүлийн үед долларын ханш өслөө. Юу болоод байна вэ? Монголбанкны ерөнхийлөгчийг сольчихвол бараг буурах юм яриад байсан. Улам л нэмэгдээд байдаг?

-Биднээс өөрөөс болсон юм их бий. Саяын хэдэн жил бид их цамаархлаа. Засгийн газрууд мөнгөөр ёстой нэг туйлсан шүү дээ. Гадаадын хэд хэдэн хөрөнгө оруулчихсан, уул уурхайнуудаа ашиглачихсан, хүүхдийн, гэр бүлийн мөнгө гээд тараалгүй улсын эрсдлийн санд нэг тэрбум доллар цуглуулчихсан, Монголбанкаа шахаж элдэв юм бололгүй 3-4 тэрбум долларын нөөцтэй болчихсон байх л байлаа. Бид чинь уул нь даруухан хэрэглээтэй даржин ард түмэн байлаа даа, уг нь.

-Та Сангийн сайд байсан. Манайд эдийн засгийн урт хугацааны төлөвлөгөө, бодлого гэж байдаг юм уу ер нь?

-Бид нарын ерөнхий зорилт улам дэвжин дээшлэх, өсөх, хөрөнгө чинээтэй болох. Энэ чинь л чиг хандлага юм шүү дээ. Бүх улс оронд ийм. Түүнээс биш тэдэн онд нөөцийг тэгнэ, валютын ханшийг ингэнэ гэсэн юм байхгүй. Тэгэж төлөвлөх бололцоогүй. Бололцоогүй болохыг нь энэ хямрал харуулж байгаа биз дээ? Цогц бодлого гээд хачин юм хийсэн л байна билээ. Бас л өнөө мундаг хүний ивээл дор! Мөрөөдөж болно, хүсэж болно, харин тэрийгээ тулгаж болохгүй. Үе үеийн Засгийн газрууд нөхцөл байдалдаа тохируулж л урагшлах болохоос хүний мөрөөдлийн жагсаалт биелүүлж явах учиргүй. Хөгжинө, дэвшинэ, урагшлана, баяжина, боловсроно, эрүүлжинэ, хүн амын амьдралыг дээшлүүлнэ гэсэн зорилт чинь л өөрөө өнөө ерөнхий бодлого чиглэл төлөвлөгөө чинь шүү дээ.

-Гэхдээ өрхийн төсвөө барьдаг би ч гэсэн энэ сард тийм зарлага гаргана, ирээдүйд хүүхдээ сургуульд оруулах учир мөнгө хураана гэх мэт төлөвлөлт хийдэг байхад манайд байсхийгээд л солигдоод байдаг Засгийн газрууд таг харанхуйгаар зөвхөн өөрсдийнхөө нэр хүндийг бодсон алхам хийгээд байгаа нь манай эдийн засгийг улам дампууруулаад байгаа юм биш үү?

-Манай төр төлөвлөгөөгүй учраас дампуураад байгаа юм бишээ. Түрүүний хийснийг нь дараагийнх нь нурааж цоо шинээр амьдрал эхлэх гээд байдаг нь дампуурал руу чирж байна. Хуримтлал буй болгох, эрсдэлийн сан байгуулах, инфляцаас сэргийлэх, нөөцөө нэмэгдүүлэх, боловсролыг дэмжих энэ тэр чинь төлөвлөгөө биш зарчим. Үе үеийн хаанахын ч төрийн баримтлах зарчим. Манай аль ч Засгийн газар өмнөхийнхөө бүх юмыг үгүйсгээд нураадаг ч гэсэн энэ ерөнхий зарчмыг юутай ч баримтлаад л байгаа шүү дээ.

Ярилцсан С.ГАНТОГОО

Дэлгэрэнгүй унших...

Ерэн найман он - 3

(Үргэлжлэл) Уншигчийн анхааралд: “Нүүдэл суудал” номын V дэвтрийн “Ерэн найман он” бүлгийг цуварлаар тавьж буйн гуравдахийг сонирхуулж байна. Урьд гарсан хоёр цувралтай холбогдуулан уншигчдаас маш их санал хүсэлт зөвөлгөө ирлээ. Хараал, заналхийлэл, шившлэг ч дутуугүй. Миний бичсэн зүйлд хэрэв гүтгэлэг, үйл явдлын гуйвуулга, илэрхий доромжлол, зохиомол санаа байх аваас би ямар ч хариуцлага хүлээхэд бэлэн. Нөгөөтэйгүүр энэ бичиж буй зүйлд шинэ юм юу ч байхгүй, янз бүрийн хэлбэрээр урьд хэлж ярьж тайлбарлаж байсан юмсаа нэгтгэсэн болно. 10 жил өнгөрсний дараа олон зүйл мартагдсанаас гадна мөн олон зүйлийн учир цагийн эргэлтээр тодрон ойлгомжтой болж байна. Орхигдуулсан, омгойтсон, буруу дүгнэсэн зүйл ажиглагдах аваас надтай bbaabar(at)gmail(dot)com хаягаар харилцаж саналаа хэлнэ үү!

Баабар


ОУВС буруутав

Америк кинонд хэрэгтэн баривчлангуутаа цагдаа “одоо хэлсэн үг болгон чинь шүүхэд өөрийн чинь эсрэг ашиглагдана” гэж хэлдэг. Үүнтэй нэгэн адил хэлсэн тайлбарласан болгон маань хийрхэгчдэд үг болж байлаа. Голомт банк уг нь Хөдөө аж ахуйн банкыг авах гэж байхад нь би ятгаад Сэргээн босголтыг нийлүүлсэн гээд хэлчихсэн чинь Гомбожав, Шаравдорж нар ХАА банкыг дээрэмдэх гэж байхад нь хурц хараандаа өртүүлэн зогсоосон болоод явчив. 2000 оны сонгуулийн үеэр яг ингэж тайлбарлаж “баримтжуулсан” кино хүртэл хийсэн. Олон улсын валютын сангаас зээл авч тэдний зөвөлгөөнөөр хийж байгаа төсөл хэмээн тайлбарлаадахсан чинь гадаадын хорон санаатнуудтай нийлж Монголын улсын хайран банкыг сүйтгэсэн болоод ирлээ.

Үнэндээ банк санхүүд хийсэн энэ алхамыг ОУВС болон Дэлхийн банкнаас маш өндрөөр үнэлж байлаа. Тэд 7-р сард Улаанбаатарт Төрийн ордны их танхимд өргөн олонтой уулзалт зохион реформыг тайлбарлах гэж оролдсон юм. Дэлхийн банкнаас ирсэн төлөөлөгч нь Нигери улсын харъяат хар арьстан эмэгтэй, Азийн хөгжлийн банкны төлөөлөгч нь солонгос хүн байсан нь явсаар арьсны үзэл шовонизмын бай боллоо. Хаа хамаагүй хар авгай, бас нэг хужаа авчирч тархи угаах гэсэн болж хувирав. Хуралд шийдвэр гаргагчдаас хэн ч байсангүй, харин тэдний явуулсан төлөөнийхөн үймүүлж өглөө. Урьд цагдаад ажиллаж байгаад сүүлийн үед сүрхий улс төрч болж яваа Батболд гэгч онцгойрон хурлын уур амьсгалыг тодорхойлж байв. Улаан мөнгөн ус, цагдаагийн хэрэгслэл хувцас хунар нийлүүлэлтээс завшсан асуудал нь сөхөгдөж байсантай л холбоотой болов уу даа (хавсралтыг үз). Дэлхийн банкнаас зохион байгуулж УИХ-ын гишүүдээс аль чанга орилж байгаагаас нь 8 төлөөлөгч шилэн банкны төстэй реформ хийсэн Эстонид аваачиж үзүүлэв. Хөөрхийдээ, тэд маань Балтийн тэнгисииг үзчихээд л ирсэн дээ.


Дараахан нь ОУВС, АХБ, Дэлхийн банк тус болгоноос Монголын Засгийн газарт хандан саяхи банкны мөөржинг (компаниудыг нийлүүлэх) маш зөв алхам болсон гэж дүгнээд үүнээ зогсоож болохгүй талаар зөвлөсөн бичиг явуулсан (хавсралтыг үз). Хариуд нь ОУВС-ын эсрэг хийрхэл дэгдэв. Энэ байгууллага нь баян орнууд ядуу орныг зальдан хоослохын тулд бодлого явуулдаг газар гэнэ. Монгол улс 1990 оноос хойш энэ байгууллагаар амь тэжээгдэж байсан. Эдний хүсэлтээр ДБ, АХБ зээл олгож, эдний хүсэлтээр Япон зэрэг орнууд буцалтгүй тусламж олгож байсан. Үндэсний нийт бүтээгдэхүүний бараг тал нь ОУВС-ийн оролцоотойгоор орж ирэх тусламжаар бүтэж байв. Өнгөрсөн 8 жилд Монгол улс гаднаас бараг нэг тэрбум долларын зээл, мөн хэмжээний буцалтгүй тусламж авчихаад байлаа (хавсралтыг үз). Хэрэв энэ Дэлхийн хамтын нийгэмлэгийн байгууллагууд туслаагүй бол коммунизмын сүйрлийн дараах хүндрэлийг Монгол орон давж чадах байсан юм болов уу!? Гэтэл 2000 оны сонгуулийн үеэр “улс орныг тэрбум долларын өрөнд оруулж ОУВС-д хэрхэн чадагдсан” тухай хүчтэй суртал нэвтрүүлэг явуулж билээ. Чухам тэр тэрбум долларыг хоёр саяулаа хувааж идэж байж амь зогоож үлдсэнээ хэн ч санасангүй. Бямбасүрэн, Ганболд, Очирбат, Энхсайхан, Элбэгдорж нар л энэ ард түмнийг хоолоор таслаагүйдээ буруутай гэнэ.

Үнэндээ тэд өөрснөө эдгээр олон улсын байгуулагуудын учрыг олдоггүй байсныг хожим мэдээд би ихэд гайхсан. 2000 оны сүүлчээр Улаанбаатарт ирсэн ОУВС-ынхантай муудалцаж хөөж явуулчихаад эднээс холбоогоо таслая гэж шийдэн, хөөрхий Улаан, Очирхүү нар Вашингтон нисэн Дэлхийн банкнаас мөнгө зээлдэхээр очиж байв.Гарын сэг зурдаг захиралтай нь муудалцчихаад няраваас нь мөнгө нэхээд байгаатай төстэй юм уу даа. ОУВС зохицуулж ДБ, АХБ зээл олгодог, хэрэг ээрээ нэг бодлоготой газар гэдгийг өдий болтол ойлгоогүй явж. Хандивлагчдын уулзалтыг зохиохдоо ч мөн л энэ нь ОУВС-аас зохицуулагддагийг нь мэдэхгүй хуурч хулхидан салангид ярьж, хооронд нь өрсөлдүүлэх гэж оролдож байж билээ. Ер нь ч тэгээд Монголын эдийн засагчдын дийлэнх нь маш олон юм мэддэг, гагцхүү эдийн засгийн ухаанд л тааруу юм билээ л.

Засгийн газрын шийдвэр хүчингүй болов

Хэдэн жилийн дараа Болгарт сурдаг нэгэн оюутан эдийн засгийн хичээл дээрээ үзсэн сурах бичгээ надад авчирж үзүүлсэн юм. Банк санхүүгийн системд 1998 онд Монголд хийсэн реформыг амжилттай зүйлийн жишээнд оруулж тодотгожээ. Улсын дампуурсан банкыг хувийн банкинд нийлүүлснээр хувийн банк салбараа өргөжүүлж, улс ямар ч хохиролгүй үлдсэн төдийгүй бүх банкууд хувьчлагдаж төрийн арилжааны банк байхгүй болсноор Монголд санхүү банкны асуудлыг нэг мөр цэгцэллээ гэж бичжээ (хавсралтыг үз). Гэвч хэрэг дээрээ эхлэл нь ийм боловч төгсгөл нь өөр байсан юм. Улс хохирдогоороо хохирч 11 сая доллароо төлсөн.

Хэрэв банк нийлүүлсэн нь буруу болсон юм бол Засгийн газрын энэ тогтоолыг УИХ цуцлах ёстой. Ингэхгүй бол сэргэж босдог ч үгүй, үхэж сөнөдөг ч үгүй энэ банкны нийгэмд учруулах хор хохирол улам лавшраад байлаа. Харин хийрхэгчдээс хэн нь ч реформыг л буруутгаад байхаас ямар нэг алхам хийхээс цааргалж байв. Тэдэнд орилж хашгичин биеэ тодруулж байх хүсэл байхаас улс орны хохирол хожоо ёстой падгүй. Ингээд зарим хүнээр Засгийн газрын тогтоолыг цуцлуулах хуулийн төсөл өргөн бариулав. Үүнээс үүдэн 11 сая доллар төлөхөөс өөр аргагүй болж байгааг би чуулган дээр олон янзаар тайлбарласан боловч тэд таг чимээгүй сууна. Орой нь Элбэгдорж бид хоёр Ерөнхийлөгч Багабандийн гэрт очлоо. Ачийгаа бүүвэйлээд хайр халамжинд умбасан завгүй амьтан. УИХ-ын шийдвэрт хориг тавихыг хүссэн юм. Тэр хориг тавихгүй нь ойлгомжтой. Мэдээж тэр ард түмнийхээ талд зогсож байгаа. Нямдорж шиг. Би эхлээд мөөржинг хэрхэн зайлшгүй бөгөөд ашигтай хувилбар байсныг тайлбарлаад үүнийг цуцалснаар улсад ямар хохирол учирч байгааг тайлбарлав. Зүгээр л зарчмын үүднээс. Дараа нь бид хоёр бие бие рүүгээ нэлээд ширүүн үг шидэлцлээ. “Энэ яриагаа битгий мартаарай, хожим өөрөөр битгий тайлбарлаарай, би бичээд авчихсан шүү” гээд тэднийхээс явлаа (хавсралтыг үз). Үүдэн дээр гаргаж өгсөн Тамгийн газрын дарга Баярыг би тэвэрч аваад “Миний хүссэнийг хийж байгаагаа та хоёр минь мэдсэнгүй дээ” гэж билээ.

Нэгэнт Сэргээн босголт банкыг Голомтоос эргүүлж салгасан болохоор Монгол банкны төлөөлөгч Сэргээн босголтод томилогдон ирээд дор нь бодийг нь хөтөлж орхив. Ингээд тун удалгүй Сэргээн босголт, ХОТШ банкны дампуурсан болохыг Монгол банкнаас УИХ-д мэдээллээ. Сарын өмнө Сэргээн босголтыг цааш ажиллах бүрэн найдвартай гэж зүсэн зүйлээр батлаад байсан Гомбожав тэргүүтэй шалгалтын комиссынхон харин энэ удаа таг дуугүй. ХОТШ-ийн хувьд энд улсын мэдэл 30 гаруйхан хувьтай байлаа. Улсаас 1991 онд байгуулсан энэ банк Эрдэнэтийн дэргэд байгуулсан даргынх нь хувийн компаний мэдэлд орсон аж. Сүүлийн үед төрд хоног хоногоор тодрон гарч ирсэн Эрэл хэмээх алтны компани үлдсэнийг нь атгадаг аж. Тэд банк дампуурахын өмнөхөн өөрсдийн хувьцааг салгаж аваад зугтаасан боловч хэн ч “хүүе хаая” гэсэнгүй, хохирлыг нь улс мөнөөх 35 сая долларын зээлээсээ төлөв. ХОТШ банкинд 5 сая доллароо алдсан Германы Кредит болон өөр нэг банкны төлөөлөгчид ирж уулзлаа. Тэд алдсан мөнгөнийхөө ердөө 30 хувийг гуйж, чингэсэн тохиолдолд ихээхэн хахууль амалж байв. Энэ зээлэнд нь Засгийн газар ч, Монгол банк ч баталгаа гаргаагүй учир Монголын төрд пад байхгүй юм. Зээлийн талаар би судалж үзсэн. Дарханы силикат тоосго, Шарын голын уурхай зэрэгт сая саяар нь зээлсэн байдаг. Гэвч цаадуул нь ийм мөнгө огт аваагүй, зүгээр л бичилт хийлгэсэн гэж гүрийж байв (хавсралтыг үз). Тэгэхээр энэ их мөнгө хаачсан юм бол? Хачирхалтай нь 2002 онд Ерөнхийлөгч Энхбаяр Германд айлчлахдаа Кредит зэрэг банкны 5 сая долларын өрийг 50 хувь хөнгөлж төллөө хэмээн ихээхэн ач буятай суртал нэвтрүүлэг зохиосон юм. 30 хувийг нь буцааж өгвөл нэмж хахууль өгнө гээд байсан болохоор 50 хувь болгож өсгөхөөр аль зэрэг шан хүртээгээ бол? Гол нь энэ чинь Монголын төрийн өр биш байтал яагаад улсын валютын нөөцөөр төлж байгаа юм бол? Монгол улсын өр тодорхой хэдэн хүмүүсийн идэж уугаад барашгүй ашиг хожоо болох сайхан гарц анх ингэж эхэлсэн түүхтэй. Чех, Словак, Польш улсуудад төлөх өр, Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийн Иточу компанид төлөх өр гээд олон сайхан бизнес-луйвар сүүлд нь цуварсан билээ (хавсралтыг үз).

Од шүүрэх цаг

Тэр үед ямар ч логикгүй байсан хамаагүй дайрч давшилсан болгон үнэн сонсогдож байлаа. Америкийн империализм, намын эсрэг бүлэглэл зэргийн эсрэг явуулдаг байсан МАХН-ын хуучны хүчирхэг үзэл суртлын машиныг Энхбаяр ажиллууллаа. Ийм юмандаа үнэхээр ч гаргууд юм. УИХ-ын чуулганы танхимд хамгийн чанга хашгирдаг нь Содхүү, Улаан, Гомбожав гурав. Улаан бүр хүүхэд шиг орилж, ширээ нүдэж, утга учиргүй чимээ гарган авирлах нь өвчтэй ч юм уу гэмээр. Гадаа гудамжинд бол бүр ч гаажтай. Бошигт хэмээх Ардчилсан холбоог үүсгэгчдийн нэг түрээсэлж байсан дэлгүүрээ ардчилалынхан төрд гарсныг тохиолдуулж үнэгүй хувьчилж авна гэж найдаж байжээ. Харин тэрийг нь түүнд өгөлгүй дуудлагаар хувьчилж орхисон нь Энхбаярыг дэмжих “бослого” гарах далим болов. Ардчилалынхан ялсан сургаар баяжина гэж найдаад талаар болон гомдсон партизанууд болон хэдэн хөгшчүүл цуглуулан хоёр жил шахам үргэлжилсэн “өлсгөлөн” зохион байгуулсан юм. Эрх чөлөөний талбайд жил хэвтсэн тэд банкны шуугианы сургаар тушаал дэвшин Төрийн ордны дэргэд бөөгнөрч хашгичиж гарлаа. Тэд Гончигдорж, Элбэгдорж нарын зургаар барам хийн шатааж бөөлж дөвчигнөж байснаа улам ширүүсэн төрийн цагдаа хутгалж орхив. Төр Энхбаярын гарт байсан учир арга хэмжээ аваагүй дээ. Харин ч тэднийг далдаас санхүүжүүлэн дэвэргэж байв.

Азийн эдийн засгийн хямралын энэ хүнд үед Монголд гагцхүү шар хэвлэл дэгжин дэвжиж, хэвлэлтийн тоо нь 300 хувиар өсөж байсан юм. Дожоодорж, Жа. Пүрэв, Цэмбэл гэсэн зохиогчтой гүтгэлгийн номууд хэдэн арван мянгаар хэвлэгдэн хүмүүст үнэгүй тарж байлаа. Хүн болгон чадахаараа од шүүрч байв. Цаг нь мөн л дөө! “Монгол улс төргүй болчихлоо” гэсэн суртал нэвтрүүлэг хамгийн моодны үг болов. 300 жил үнэн хэрэгтээ өөрийн бие даасан төргүй явсан хүмүүсийн үг шүү дээ! Социализмын үед жаргалын орой дээр сууж байтал ардчилал гэж юм гарч ирээд зовлонгийн ёроолд унагасан гэсэн санааг олон нийтэд төлөвшүүлж гарав. Зовлонд унагагсад нэрээрээ тодорхой. Одоо эднийгээ шоронд хийж шонд дүүжлээд авбал улс орон гольдролдоо орон дахин цэнгэлийн манлайд очино. Хүмүүс юмыг хялбаршуулж ойлгох дуртай, хялбаршуулдаг машин бүхий л эргэлтээрээ эрчимтэй ажиллаж байлаа. Нэгэнтээ Гитлер хэлэхдээ “Хийж буй суртал нэвтрүүлэг чинь сонсож буй хүмүүсийн хамгийн тэнэгт нь ойлгогдож байх ёстой, ерөөсөө тэр тэнэг рүү л чиглэгдэх ёстой, гол бай чинь тэр!” гэжээ. “Тамгагүй төр” нийгмийн хамгийн сүүлчийн тэнэгт ч сайхан ойлгомжтой болов.

1990 оноос хойш анх удаа өөрийнхөө үгийг ямар ч жингүй, хүчгүй, цуурайгүй болж байгааг тэгэхэд би үзэж мэдэрсэн юм. Ямар юм болчихоод яах хэрэгтэй учраас юу хийсэн тухай би амаа цангатал ярьж байсан. Бараг л зурагтын нэвтрүүлэгч, сонины сэтгүүлч болохтой шахсан. Хэн ч үл сонсоно. Олон ярилцлага, олон тайлбар, олон өгүүлэл талаар өнгөрсөн. 1999 онд би өөрийн бичсэн эдийн засгийн өгүүллүүдээ эмхтгэн “Алтан гурвалжин” түүвэр хэвлүүлсэн нь нийтдээ 20 хувь борлогдсон. Хүмүүс тайвшрсан хойноо ойлгосон бизээ.

Гүтгэлгийн асуудлаар би тухайн үед нь шүүх болон цагдаад хандаж байсан. Шалгалтын комиссын дарга Дэмбэрэл “Энэ бол Гомбожавын хийсэн ажил, тэр үед би хөдөө Дарханд ажлаар явж байсан” гэж мэдүүлж байв. Үнэн сонины сурвалжлагч Жа Пүрэв хэмээх миний эцгийн садантай би Цагдаагийн газар таарсан юм. “Баабарыгаа сэтгүүлч бид чинь их шүтэж хайрладаг юм шүү дээ” гээд урдаас балайраад сууж байдаг байгаа. “Хэрэв би улсаас нэг төгрөг завшсан бол нэг жил, арван төгрөг хулуусан бол 10 жил шоронд сууя” гэсэн миний учирлал хэний ч чихэнд наалдсангүй.

Ор залгагчгүй огцорсон засаг

Энхбаяр элсний 13 бүлгийн тусламжтайгаар Элбэгдоржийн Засгийн газрыг түлхэн унагалаа. Зорилго биелэгдсэн учир Үндсэн хуулийн цэц дахин хуралдаж УИХ-ын гишүүн Засгийн газарт давхар сайдын алба хашиж болохгүй гэсэн шийдвэр 1998 оны 10 дугаар сарын 23-нд гаргав. Энэ шийдвэрийн өмнө Ерөнхий сайдад хүний нэр дэвшүүлээд Ерөнхийлөгч дээр орохоор Үндсэн хуулийн “зөвшинө” гэсэн үгээр гул барин хориглож байлаа. Хэрэв парламентийн тогтолцоотой юм бол парламент Засгийн газраа өөрөө бүрдүүлэн томилох ёстой, Ерөнхийлөгч зөвхөн Үндэсний аюулгүй байдлын шалтгаанаар өөрийн санал дүгнэлтийг хэлэх эрхтэй юм. Үндсэн хуулийн логик энэ. Гэтэл Багабанди нь үүний өмнөхөн солигдсон Эрдэнэт үйлдвэрийн дарга Отгонбилэгийг эргүүлж тавих шаардлага тавиад эс зөвшөөрвөл Ерөнхий сайд болох хүнийг мөн эс зөвшөөрөх гаргууд тоглоом зохион байгууллаа. Энэ хооронд Да. Ганболдын нэрийг 7 удаа, Ганхуяг, Бат-Үүл нарын нэрийг тус бүр нэг удаа оруулж саналыг нь авсан юм. Сүүлдээ Багабанди Ерөнхий сайдад “тэнцэх” хүмүүсийн нэрсийн жагсаалтыг өөртөө таалагдсан байдлаар гаргаж ирэхдээ тулсан. Төрийн машиныг гацаах тоглоом болж хувирлаа. “Отгонбилэгийг эргүүлж тавихгүй бол шинэ Ерөнхий сайдтай болно гэдэг гонж” гэж тэр үзэж байтал нөгөө талаас Энхбаяр чухам ийм юм болох вий гэж айн бүхий л аргаа хэрэглэн шийдвэрийг хэвээр үлдээхээр зүтгэнэ. Хэдийгээр Багабанди Энхбаяр нар хоорондоо үхэн хатан тэмцэлдэж байсан боловч Төрийн машин гацаах нээлт бол хувь заяаны шоглоомоор энэ хоёр хүний хамтын бүтээл юм. Анхдагчид!

Энхбаяр Элбэгдоржтой тун ойр шадарлаж байлаа. Хоюул нялх хүүхэдтэй болсон, аль алин нь өвдөхөд эмнэлэгт нэг тасагт хамт сахиж байв. Өдөр шөнөгүй нэг өрөөнд хамт. Багабандийн хорон тоглоом энэ хоёрыг эвлэрүүлсэн болов уу. Үнэхээр ч Отгонбилэг эргэж гарч ирж Багабандитай хавсайдвал Энхбаяр сүйрэх байлаа. Түүний найдлага энэ үед ганцхан Элбэгдорж л байсан байх. Яг үнэнийг хэлэхэд энэ үеэс Монгол улс эцсийн шийд гаргагч ганц хүнтэй болсон нь сөрөг хүчний намын дарга Энхбаяр байлаа. Төрийн ямар ч шийдвэр Энхбаярын зөвшөөрөлгүйгээр зөвхөн оролдлого төдий л хоцроно. Түүний албан өрөөний үүдэнд урт оочир үүсч, түүнтэй уулзаж асуудлаа шийдэх нь хүн бүрийн хүсэл боллоо. Эвслийн бүлгийн хурал дээр ямар ч асуудал хэлэлцсэн шийдэлд хүрнэ гэж байхгүй эцэст нь Энхбаяр дээр очиж байж нэг талдаа гарна. “Элсний 13” бүлгийн ахлагч До. Ганболд өөрийн намын хурал дээр юу хэлэлцсэн тухай очиж тайлагнаад яавал дээр тухай зөвлөлдөнө. Хожим Нямдорж “Энэ өөдгүй амьтан бидэнд үйлчилж байсан болохоор нь тэсээд өнгөрдөг байж билээ, түүнээс өөрснийхнийгээ хоролж явдаг ийм урвагч шаарт би угаасаа дургүй” гэж ярьж байсан. Тэнэгдүү боловч зарчим баримталдаг хүний үг. Чухам тэгэж гүйсний ачаар До. Ганболд УИХ-ын дэд даргын суудал эзэмшигч болж билээ. Түүнийг Элсний 13 хуралдаад Ерөнхий сайдад дэвшүүлж байв. Харин шийдвэрийг намын дарга Элбэгдоржид хүргэж өгөх учиртай Батцэрэг замдаа бичиг дээрх нэрийг засан өөрийгөө тавьчихаад “намын дарга та итгэл хүлээлгэвэл миний бие Ерөнхий сайд болоход бэлэн” гэсээр давхиж очсон байдаг. Уравсны шанд Байнгын хороон дарга болсон нь багадаад байж!

Төрийн яам, агентлагууд ажиллах механизмаа гээлээ. Албан газар болгонд “эвслийн шааруудын эсрэг” оппозиц буй болон ажил нурааж, сүйтгэж, үл биелүүлж буй амжилтаа Энхбаярт очиж тайлагнах гэж яарна. Хэдий чинээ төрийн механизмыг гацаана, шинэ сонгуулийн дараа төдий чинээ дэвшинэ гэсэн ойлголт түгээмэл болжээ. Тэр үед төрийн захиргааны байгууллагад ажиллагсадын 60 гаруй хувь нь МАХН-д хамаарч байлаа. Эвслийн Засгийн газар буй болонгуут ажлаасаа халагдахаас айн махнист гэдгээ нууж ардчилсан хүчнийг байнга хөнжил дотроо дэмжиж байснаа гайхагсад одоо илт сэргэн хулгайч дээрэмчдийн эсрэг эх орон нам хүчнээ хамгаалагч шудрага иргэдийн дүрд хувирлаа. Шудрага шудрага бусдаа биш, шидсэн бумеранг эргэж толгойг нь ононо гэж ойлгосон Энхбаяр 2000 онд засагт гаруутаа МАХН-д хамаараагүй болгоныг үлдэгдэлгүй халж төрийн байгууллагыг жинхэнэ үзэл суртлын оромж болгон хувиргасан билээ. Тэрээр төрийн мэргэшсэн 15 мянган ажилтныг бараг нэг амьсгаагаар ажлаас нь халж хөөн зайлуулсан. Ардчилалын найз нөхдөө муулж матаж уравсан этгээдүүдийн хэн нь ч үлдэж чадсангүй мөн л хөөгдсөн. Тэр үед хүмүүс Энхбаярыг мэддэггүй байлаа. Бүх хамтрагчдаа эргэж устгадаг Гитлер, Сталин, Мао маягийн арга барилтай хүн Монголын төрийн жолоонд гарч ирж байгааг хэн ч төсөөлсөнгүй.

УИХ-ын Тамгийн газрын ажилтнууд зөвхөн Энхбаярт үйлчилж, эрх баригчдын ажлыг унагах, тагнах, хов зөөхөөрөө гавъяагаа үнэлүүлэх болов. Энэхүү увайгүй үйлдлийнхээ төлөө Бямбацэрэн Статистикийн дарга, Долгор УИХ-ын гишүүн гэх мэтээр үүрэгт ажлаа хорлов гэж шагнуулсан тамгын ажилтнууд цөөнгүй. Эрх мэдэл хаанаас хаашаа шилжиж байгаа, хэн бялуу хуваах нь нэгэнт тодорхой боллоо. Адгийн шаарууд амаараа нэг хов гүтгэлэгтэй, байгаагаа хармайлсаар Энхбаярыг тойрон бүчиж байлаа. Улс орныг шинэ зуун гаруут тонох дээрэмчид хуралдан бөөгнөрнө. Эвслийнхэн хэрхэн их идэж ууж байгааг ярих тусам түүндээ өөрсдөө үнэмшин, хожим хулгайлах тонох дээрэмдэх ажиллагаагаа өөртөө зөвтгөх шалтгааны шаваа тавьж байв. Хулгайчид ч шалтгаан хэрэгтэй!

Эрдэнэт үйлдвэрийн 49 хувийг нь эзэмшдэг Оросын засгийн газар дарга солигдож халагдсан талаар ямар бодолтойг тандуулахаар Дэд бүтцийн сайд Зоригийг 9-р сарын дундуур Москва руу илгээлээ. Тэрээр Италийн Триер хот орж динозаврын үзэсгэлэн гаргах асуудлаар палентологич Барсболдын хүсэлтээр хүү Дэнзэнг нь дагуулан явлаа. Эргэх замдаа тэр хоёр Москвад хэд хоносон. Хувийн болсон Зарубежцветметалл компанид Эрдэнэтийг хувьчилжээ. Энэ тухай үйлдвэрийн 51 хувийг эзэмшигч Монголын талд огт мэдэгдээгүй байв.

Үргэлжлэл бий

Дэлгэрэнгүй унших...

Ерэн найман он - 2

...Дөрвөн сарын эхээр би эмнэлэгт хэвтэж байлаа. Энэ үед Цэцийн шинэ шийдвэрийн дагуу УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүн байж болно гэж гэнэт зөвшөөрсний дагуу Эвслийн хоёр намын хурал болж МҮАН-ын дарга Ерөнхий сайд болно гээд тогтчихсон байв. Эмнэлэгт хоёр намын дарга болох Элбэгдорж, Гончигдорж нар ирэн намайг “Сангийн сайд бол” гэж ятгах тулгахын завсарт хэллээ. Элбэгдоржоор толгойлуулсан шинэ Засгийн газар буй болох нь нэгэнт тодорхой болсон зүйл. Би уул нь Энхсайханыг огцруулахыг дэмжихгүй байлаа. Хувьсгалт нам тоглож өгнө гэдэг нь ойлгомжтой байв. Тэгээд ч Энхсайханы Засгийн газар сайн ажиллаж байсан. Гэвч асуудал нэгэнт шийдэгдсэн учир надад зөвшөөрөхөөс өөр арга олдсонгүй. Над шиг хурц ширүүн үгтэй, хэний ч сүүдэрт орох дургүй биеэ тоосон хүн нэгдүгээр нүүрэнд гарах нь тохиромжгүй гэдгийг сайн мэдэж байсан. Надад хонзогнож өширхөгч дэндүү олон бий. Иймээс ч түрүүн нь Байнгын хороон дарга болохоос татгалзаад байсан хэрэг.


Дэлхийн банкны төлөөлөгч мэргэжилтэн гэгч 1998 оны 5-р сарын 2-нд Сангийн сайдтай уулзахаар ирлээ. Мөнөөх банк эрүүлжүүлэх 35 сая долларын зээлийн хүрээнд. Тэрээр ирээд сар болж байгаа гэнэ. Сэргээн босголт банкыг 4-р сарын 1-ээр тасалбар болгон дампууруулахаар Энхсайханы Засгийн газартай тохирсон боловч тэд таг чиг болжээ. Сар ажиглалт судалгаа хийгээд энэ банкыг яаралтай дампууруулахгүй бол хохирол нь дийлдэх аргагүй болно гэдгийг санууллаа (хавсралтыг үз).

Монгол банкны удирдлагатай уулзаж Засгийн газрын харъяа шинэхэн Сэргээн босголт банкны талаар мэдээлэл авав. Ердөө хэдхэн сарын дотор 7,5 тэрбумын найдваргүй зээл тараажээ. Банкны захирал Ганбат гэгч нь урьд нь Дархан Сэлэнгэ хавьцаа ажиллаж байгаад ирсэн нэгэн аж. Луйврын дэндүү дийлэнхийг Дархан, Сэлэнгийнхэн хийсэн байна. Тэрдундаа Зүүнхараагийн жижиг салбар онцгой идсэн байх юм. Нутаг нугын мафи маягтай. УИХ-ын гишүүн Содхүү гэгч Сэлэнгийн луйварчин гэхэд “Аривжих ойл” нэртэй компаниар дамжуулан 360 сая төгрөг зээлж аваад бодвол тэрүүгээрээ “Капитрон” гээч банк байгуулжээ. Үүнд МАХН-ын нэлээд томчууд хутгалдсан байх жишээтэй (хавсралтыг үз). Содхүү зайтай луйварчин. Зээлийн мөнгөөр бүхэл бүтэн сангийн аж ахуй хуурамчаар худалдаж аваад үр тарианы авлагаар нь зээлээ хаачихаж. Аж ахуйн нэгжийг өөрийнх нь мөнгөөр худалдаж авсан гэсэн үг. Гэтэл тэрээр сүүлд нь банк тойруулж хамгийн их улс төржин эх орноо хамгаалж яаж товойн дөвчигнөсөн гэж санана! Өөрийгөө “Монголын толгой эдийн засагч” гэх мэтээр огт тоохгүй нэрлэж сонинд бичүүлнэ. “Оюуны ундраа” компаний эзэн Отгонбаяр Засгийн газарт 800 сая төгрөгөөр Ми8 нисдэг тэрэг заржээ. Засгийн газраас мөнгөө авахын өмнө хоёр банкнаас түүгээрээ барьцаалж зээл авсны нэг нь энэ Сэргээн босголт. Банкны ажилтнууд зээл гаргаж өгөөд 10 хувийг нь авдаг нь бараг л ил тод наймаа болжээ. Ганбат захирал болон түүнийг хүрээлэгчид, банкны Дархан Сэлэнгийн салбарын эрхтнүүд асар богино хугацаанд баяжиж (хавсралтыг үз). Гэнэт баяжихаараа монгол хүн яаж цамаархаж савируулдаг билээ дээ. Олон зээл хүний нэр дээр хийгдсэн учир цаад эзэд нь олдохгүй боловч “хар аргаар” өнгийвөл мэдэгдэхээр аж.

Банкны захирлыг дуудаж авчраад ажлаас халсныг нь мэдэгдлээ. Энэ банк нь төрийнх, өөрөөр хэлбэл Сангийн яамны харъяа ухаантай. Захирлыг, мөн Зүүнхараа болон Чингэлтэй дүүргийн салбарыг цагдаагийн газарт өглөө. Зээлийг зогсоох тушаал гаргав. Гэвч тэд тушаал гарснаас хойш цагдаад баригдах 15 хоногийн дотор асар их зээл нэмж тараасан байсан юм. Энэ бол хулгай биш улайм цайм дээрэм. Одоо энэ банкыг яаж хохирол багатай дампууруулах вэ? Өртөг нь бараг 11 сая доллар болоод байдаг. Үүний цаана байгаа ХОТШ банк үүнээс ч их өртөгтэй. Банк цэгцлэх 35 сая доллароос хагас нь байхгүй учир хүрэхээ больчиод байдаг. Хэрвээ энэ мөнгийг хэмнээд, дампууралдаа асар их мөнгө нэхээд байгаа энэ Сэргээн босголт банкыг хэн нэгэнд нь өртэй юутай нь даатгаад хаячихаж болдогсон бол?

Чухам энэ үед хувийн Голомт банкны төлөөлөн удирдах зөвлөлийн дарга Болдхуяг над дээр орж ирсэн юм. Тэдний банк элгээрээ мөлхөн унаж байгаа Хөдөө аж ахуйн банкыг өөртөө нийлүүлэхээр шийдсэн аж. Хөдөө аж ахуйн банкны ердөө 10 хувь нь улсын мэдэл, иймээс голлох хувьцаа эзэмшигчидтэй нэгэнт тохирсон учир шийдвэр гаргах эрхгүй 10 хувьтай төрд ердөө л дуулгаж яваа нь энэ аж. Хөдөө аж ахуйн банк уг нь номоороо бол аль хэдийнээ дампуурсан. Гэвч Монголын өнцөг булан бүрд нийт 300 шахам салбартай хамгийн түгээмэл банк байсан учир Засгийн газар ч, гадаадын зээл тусламж ч тийшээ чиглэсэн амь тариа хийж байсан. Гэхдээ л 4-5 тэрбумын алдагдалтай байсан юм (хавсралтыг үз). Шинээр хүч түрэн гарч ирж буй Голомт уг банкны олон салбарт шүтэж энэ зэргийн алдагдлыг өөрөөсөө төлөхөөр шийджээ. Өөрөөр хэлбэл ийм олон салбар байгуулна гэвэл үүнээс ч илүү өртөг гарна гэж тооцсон хэрэг.

Би Болдхуягийг удтал ятгаж гарав. Улсын нуруун дээр 11 сая доллар тавьчихаад байгаа Сэргээн босголт банкыг түүнд атгуулчих гээд байгаа хэрэг. ХАА-н банкнаас Сэргээн босголт дээр гэж ухуулав. Мань эр нөхөдтэйгээ ярьчихаад ирье гээд гарсан. Хэд хоног ятгасны эцэст тэд зөвшөөрсөн юм. Хожим тэд надад гомдон “Бид ядахнаа 40 нас хүрсэн байсан бол танд ингэж амар хууртахгүй байлаа” гэж билээ. Хожим би ч өөрөө гэмшсэн. Яахаараа улсын өмч л шатахгүй бол хувийнхан ямар ч хохирол хүлээсэн яадаг юм гэсэн бодол надад байсан юм бол? Эсвэл хариуцсан ажлаа сайн байлгахын тулд бусдын хохирлыг тооцдоггүй тийм увайгүй хүн гэж үү, би? Урьд нь Жасрайн Засгийн газар улсын өмчийн банкыг дампуурах болохоор мөн л улсын өмчийн Ард банкин дээр овоолж амь дүйдэг байснаас миний энэ арга хэлбэрийн хувьд ялгаа байсангүй. Ялгаатай нь хохирогч нь төр биш хувийн сектор болох байлаа. Хувийн өмчийг жигшдэггүй юм гэхэд хохирч байх нь өөрсдийнх нь хэрэг гэдэг коммунист маягийн хандлага надад ч байж. Байгуулагдаад дөнгөж гурван жил болж байсан Голомт банкинд энэ гамшиг том шалгуур болсон юм. Магадгүй ийм аймшгийг давж гарсан нь цаашдын төлөвшилд нь их нэмэр болсон байх гэж бодож өөрийгөө цагаатгадаг.

Банк тойрсон тоглолт

Засгийн газарт танилцууллаа. Бүгд учрыг ойлгож дэмжив. Амаржаргал л жаахан дурамжхан. Хэрэв ингэхгүй бол яах хэрэгтэйг асуухад “Бантан зуурснаараа өөрөө тэрийгээ идэхгүй юу” гэж хариулсан юм. Түүнд шалтгаан байсан, Цэргийн сургуульд Улс төр эдийн засгийн ухаан гэдэг хичээл зааж байсан хүний хувьд Сангийн сайд болно гэж бодож байж. Сэргээн босголтыг дампууруулалгүйгээр Голомт банкинд аргалаад өгчих хувилбар гаргасан учир шийдвэрийг гэнэт хийх ёстой байлаа. Сэргээн босголтын асуудлыг олон нийтэд ил тавих нь аюултай, хүмүүс мөнгөө татаад эхэлбэл банк дампуурна. Ингээд хагас сайны шөнө шийдвэрт гарын үсэг зурсан юм. Үүний урьд Элбэгдорж бид хоёр Ерөнхийлөгчтэй гэрт нь очиж уулзан байдлыг танилцуулаад авах гэж буй арга хэмжээгээ тодорхой ярьсан юм. Харамсалтай нь асуудлыг түрүүлж мэдсэн хүний хувьд Ерөнхийлөгч үүнийг хэрхэн улс төржүүлэх замаар хожоо гаргах зааврыг МАХН-ын УИХ дахь бүлэгт өгсөн байдаг (хавсралтыг үз).

Даваа гаригийн өглөөнөөс жинхэнэ халуурал эхэллээ. Сэргээн босголтыг авсан Голомт бүрэн эрхт төлөөлөгчөө оруулан шалгалт явуулж эхлэв. Банк тэдний төсөөлж байснаас хавьгүй илүү аюултай байдалд байх аж. Луйварчин дээрэмчид тонож цөлмөөд харах эцэсгүй юм болгожээ. Зээл нэрээр 10 гаруй тэрбум төгрөг цацаад, цөлмөөд хулгайлаад явчихсан нь тэр үеийнхээ хэмжээсээр сансрын тоо байв. Голомтынхон томоохон зээлдэгчдийн нэрийг гаргаж зээлээ төлөхийг шаардсан нь мэдээж дургүйг нь хүргэж таараа. Банкны ажилтан хулгайч нар юун түрүүн улс төрийн орогнол эрэн МАХН-ын цагаан байшин руу гүйлдэв. Угтан авч хөхиүлэгч нарын дунд Сэргээн босголтоос зээл нэрээр луйвар хийгчид мундахгүй байсан ч ихэнх нь үүнийг улс төрийн өш хонзон авах аятай далим гэж харж байлаа. 1996 оны сонгуульд ялагдсаны өс! Энэхүү банкны тонуулчдаас Энхбаярын байгуулсан Ардчилсан социалист залуучуудын холбоо гэгч байгууллага үүсэн юм. Үнэндээ энэ нь залуу луйварчдын холбоо байлаа.

УИХ-аас Сэргээн босголт банкинд Дэмбэрэлээр даргалуулсан шалгалтын хэсэг байгуулан орууллаа. Банкны тухай ямар ч ойлголтгүй эдгээр хүмүүс ямар дүгнэлт гаргах нь эхнээсээ тодорхой байсан юм. Онц идэвхи гарган гүйж, хожим ярих дүгнэлтээ ажлаа эхлээгүй байхдаа УИХ-д ярин сонинд ярилцлага өгч байсан Гомбожав эдэн дундаа илүү тодорч байв. Тэрээр урд жил нь өөр намаас Ерөнхийлөгчийн сонгуульд орохын тулд намаасаа гарчихсан байлаа. Эгэл борчуулын төлөө хэмээх уриатайгаар сонгуульд оролцсон түүнд Монголын хүн амын 2 хувь орчим эгэл борчуул санал өгснөөр тэрээр цаашдын улс төрийн карьераа алчихсан байв. Энэхүү банкны явдал түүнд намынхаа өмнө цагаатгалыг олох магадгүй сүүлчийн боломж байлаа. Комисст элсний гэгдэх бүлэглэлийнхэн орох гэж хоорондоо булаацалдан эцэст нь Батнасан, Дашпүрэв нар азтанаар шалгарав. Тэр хоёр тэр дороо Голомт банкны захиралтай уулзан тус бүрдээ 10 сая төгрөг нэхэж, чингэвэл шалгалтын дүн сайн гарна гэж амалжээ (хавсралтыг үз). Монголын парламентийн гишүүн хүн орлогоо голлон олдог суваг анх ингэж нээгдсэн юм. Шалгалтын комисс нэрээр Төрийн байгууллагуудыг дарамталж зүсэн зүйлийн хэлбэрээр эд мөнгө салгах энэ арга хойшлох тусам улам боловсронгуйжсаар тэр үеийн улайм цайм нэхдэг бүдүүлэг байдлаа гээн хуйвалдах, тэндэр хуваах, улсад материал шахах зэрэг боловсон хэлбэрт шилжин тогтсон билээ.

Шид нь бүрдсэн комисс хоёр хоног баахан хов цуглуулаад Сэргээн босголт банкыг ямар ч хямралгүй цаашид ажиллах бүрэн бололцоотой байна гэж дүгнэлээ. Гэтэл комиссийн нэг хэсэг нь “Сэргээн босголт дампуурсан учир хамгийн сайн оновчтой арга хэмжээ авсан байна” гэсэн эсрэг дүгнэлт гаргасан боловч хэн ч үүнийг сонсохыг ч хүссэнгүй. Банкнаас зээл авсан компаниудын зуучлагч нар гэж баахан нэр зохиож тавьсанд Элбэгдорж, Гончигдорж болон өөр хэд хэдэн хүний нэр тавьсанд мэдээж миний нэр оржээ. Эдгээр нэрийг эхлээд “Сэрүүлэг” сонинд “сурагтай” гэдэг маягаар гаргасан юм. Нэг үгэндээ хэвлэлээр нэр зохиож гаргаад үүнийгээ шалгалтын комиссоор баталсан маягтай. Сэргээн босголт банкны захирал цагдаад дуудагдангуутаа оргон зайлжээ. Тэгэнгүүт “Сэрүүлэг” сонин түүнтэй орогнож буй нууц газарт нь хийсэн ярилцлага гэгчийг зохион нэмж баахан хүн гүтгэв. Энэ ярилцлагыг комиссынхон гол дүгнэлтээ болгосон юм. Хожим шүүхэд ч энэ сонинг л барьж өөрсдийгөө зөвтгөж байлаа. Сонины эрхлэгч тэр дороо МАХН-ын хамгийн хүндтэй хүний нэг болон тодорч хэд хэдэн удаа хотын депутатаар сонгогдон, газрын наймаагаар ихэд баяжин улсдаа тэргүүлэгч капиталистын нэг болсон билээ. Залуучуудын холбооноос эрхлэн гаргаж байсан нэгэн товхимолд редактор нь мэдэгдэлгүйгээр засвар оруулан өнөөх ярилцлагаас иш аван Элбэгдорж, Гончигдорж Баабар мэтийн хүмүүс банкны зээлд зуучлан мөнгө хулуусан тухай материал шургуулан хэвлүүлжээ. Нэг үгэндээ гүтгэлэг долоо хоногийн дотор ном болон “баримтжин” мөнхөрч буй нь энэ. Редактор үүнээс хойш зэрэг цол ахин өөрийнхөө зиндаанд үргэлж том алба хашиж яваа.

МАХН-аас цуглаан жагсаал зохиож гарлаа. Эрх чөлөөний талбайд болсон цуглаанд Энхбаяр, Нямдорж нар биечлэн оролцож үг хэлэхдээ иргэдийг банкнаас мөнгөө татахыг уриалав. Үүнийгээ чимэглэхдээ “Та нар хулгайчийн царайг харъя гэвэл өнөө орой зурагтаа асаагаад Сангийн сайд Баабарыг харцгаа” гэж захив. Эрүүгийн хуулийн “Төрийн эсрэг онц ноцтой гэмт хэрэг” гэсэн цаазаар авах ял бүхий зүйлд “... төрийн мөнгөний бодлогыг санаатайгаар унагах” гэсэн заалт байдгийг би тэр хоёрт үзүүлсэн юм. Нямдорж ёстой ориг хариулт хэлсэн нь: “Хууль ямар хамаатай юм! Би ард түмнийхээ талд зогсоно”. Энхбаяр бол илүү зальхай. “Дараагийн сонгуульд тэртэй тэргүй танай нам ялж чи Ерөнхий сайд болох нь тодорхой. Санхүү банкны системийг цэвэрлэх нь эцсийн бүлэгт чамд л хэрэгтэй шүү дээ” гэсэн учирлалд “Би ч хэрэгтэйг нь сайн ойлгож байна л даа. Манайхан бас их хэцүү байнаа. Халуурцгаагаад... Намайг шахаж загнаад байх юм. Намын дарга болохоор би тэднийхээ үгийг сонсохгүй болдоггүй, чи өөрөө намын дарга байсан хүн байна хөгшнийхөө энэ зовлонг ойлгож байгаа” хэмээн өрөвдөлтэй царай гаргана. Үнэндээ тэр өөрөө энэ бүхнийг зохион байгуулж байлаа. Хожим бүгд түүнд дэвслүүлээд эхлэнгүүтээ надад нэг нэгээрээ ирж хэлсэн. Хашир өөрөө нөхдөө шахаж байлаа.

Гүтгэлэг замаа алдлаа. Зэсийн үнэ шалан дээр унаснаас болоод Эрдэнэт татвараа битгий хэл хэрэглэсэн цахилгааны мөнгөө өгч дийлдэггүй. Би Эрдэнэтийн Отгонбилигийг эрж, Отгонбилиг надаас зугтаадаг ажилтай болов. Наадам дөхөөд ирэхээр улсын санд тавих цалин байдаггүй. Хэрэглэсэн цахилгааны мөнгөө өгчих гэхэд, Казахстанд алдчихсан арван хэдэн сая доллароосоо одоохон хэдийг нь олоод ирнэ гэж Отгонбилэг амлаад зугтана. Би гэрээр нь хүртэл хэд хэд очсон. Эцэст нь наадмын урд өдөр Монгол банкнаас 3 тэрбум төгрөг зээлж цалин тавьлаа (хавсралтыг үз). Ердөө наадмын маргааш Шаравдорж, Цэвээнжав нар хэвлэлийн бага хурал хийлгэж наадмаар ажил тарсан байхыг далимдуулж Монгол банкны Үнэнбат бид хоёр 3 тэрбум төгрөг хулгайлсан болохыг “илчлэв”. Хэдэн хоногийн дараа тэр хоёр намайг бүр 27 тэрбум төгрөг завшсаныг илчилж сонин болгонд ярилцлага өгч мэдээллийн хэрэгслэлийн шудрага баатраар тодорлоо. Улсын цалингийн жилийн нийт фонд жар гаруйхан тэрбум төгрөг байсан тэр үед би хаанаасаа бараг хагастай нь тэнцэх мөнгө идсэний учрыг олоогүй (хавсралтыг үз). Хаанаас ч ийм тоо олсон юм бол? Зуутын дэвсгэрээр бодоход гуч гаруй ачааны машин мөнгө болох юм байна гэсэн тооцоог л хийж үзсэн. Үнэндээ тэр үед НҮБ-ийн өнгөрсөн жилийн татвар гээд ердөө 110 мянган долларын нэхэмжлэл ирэхэд гаргах мөнгө байхгүй сандарч байлаа. 2000 оны сонгуулийн дараахан Шаравдоржоос сэтгүүлч мөнөөх олон тэрбум төгрөгний тухай нь асуухад “Шинэ УИХ-д би Ёс зүйн хороог хариуцахаа больсон учир дараагийн хүн шийдэх байх” гэж хариу өгч байв. Солих хувцас тааруутай байсан энэхүү насаараа хөдөлмөр хийж үзээгүй хүн 10 жилийн дараа гэхэд Монголын хамгийн баян тарган бэлтэй хүн болон хувирч билээ.

Ид зуны дэлгэр цаг. Валютийн урсгал урсдаг улирал. Гэвч банк тойруулж шуугиан үүсгэн, иргэдийг хадгаламжаа авахыг уриалснаас болоод төгрөг аюулд учирлаа. Улсын нийт нөөц тэр үед ердөө тавь гаруйхан сая доллар. Төгрөгийг энэхүү зохиомол хямрал дундуур авч гарахын тулд ганцхан сард Монгол банк 30 сая доллар зарцуулжээ. Эрч хүчээ авч эхэлж байсан Голомт банк ч сүйрлийн ирмэгт ирлээ. Энхбаярынхны гомдлоор цагдаа Голомт банкны ажиллагааг хааж хамаг бичиг баримтыг нь шалгах нэрээр хурааж авав. Банкны гүйлгээ таг зогсчээ. Голомтын залуучууд надад гомдон ганц л зүйл хүсч байлаа: Энэ новшийн Сэргээн босголт банкаа эргүүлж аваач!

Үргэлжлэл бий

Дэлгэрэнгүй унших...